Bakı. Trend:
Ermənistansın Cənubi Zəngəzur (Sünik) vilayətinin Qafan
şəhərində, zahirdə adi təsir bağışlasa da, əslində, dövlətçiliyin
hazırkı transformasiyasını anlamaq üçün mühüm analitik çəkiyə malik
bir hadisə baş verdi.
Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyinin yaydığı məlumata görə, hər
il keçirilən diplomatik xidmət rəhbərlərinin seminarı bu dəfə
keyfiyyətcə yeni bir paradiqmada – “formalaşmış sülh şəraitində”
təşkil olundu. Dövlət aparatının əsas fiqurlarının – prezident
Vaahn Xaçatryan, baş nazir Nikol Paşinyan və xarici işlər naziri
Ararat Mirzoyanın iştirakı hökumətin diplomatik korpusun
koordinasiyası və postmünaqişə mərhələsində yenidən
formatlaşdırılmasına ali prioritet verdiyini göstərirdi.
Qafan seminarının mahiyyətini dərk etmək üçün bir mühüm məqamı
xatırlatmaq lazımdır: Ermənistan diplomatiyası 1991-ci ildən sonra
həll olunmamış Qarabağ münaqişəsi fonunda formalaşmışdı. Bu amil
yalnız xarici siyasətin ideoloji kursunu deyil, həm də XİN-in kadr
memarlığını müəyyənləşdirirdi.
Artıq 1990-cı illərin ortalarına gəldikdə, beynəlxalq
təşkilatlar və Şimali Amerika departamentlərində çalışan
əməkdaşların 70%-dən çoxu Qərb universitetlərinin – Harvard,
Kolumbiya, Sorbonna – məzunları idi. Onların təhsili əsasən Erməni
Ümumdünya Xeyriyyə Birliyi (AGBU) və Daşnaksütyunla əlaqəli fondlar
tərəfindən maliyyələşdirilirdi.
Bu, unikal bir fenomen yaratmışdı: diplomatik korpus milli
dövlətin deyil, transmillətçi diasporun alətinə çevrilirdi. ABŞ-də
səfir olmuş Tatul Marqaryan (2005–2014), Şarl Aznavurun oğlu Şarl
Aznavur, yaxud Edvard Nalbandyan dövründəki məsləhətçilər Paris,
Los-Anceles və Ottavadakı lobbiçi şəbəkələrlə birbaşa əlaqələrə
malik idilər.
Vardan Oskanyan (1998–2008) – ABŞ-nin Tafts Universitetinin
məzunu, Amerika analitik mərkəzləri ilə sıx əməkdaşlıq edirdi. Onun
formalaşdırdığı kadr siyasəti “1915-ci il qondarma soyqırımı”
mövzusunu diplomatik təzyiq aləti kimi istifadə edirdi. Ermənistan
parlamentinin məlumatına görə, onun nazirliyi illər ərzində ABŞ və
Fransadakı diaspor təşəbbüsləri və lobbiçi müqavilələri üçün
təxminən 35 milyon dollar xərcləmişdi.
Edvard Nalbandyan (2008–2018) – 1999–2008-ci illərdə Fransada
səfir vəzifəsində çalışmış, Marsel və Lion erməni icmaları ilə sıx
əlaqələr qurmuşdu. Onun dövründə Ermənistan diplomatiyası tam
şəkildə “fransamərkəzləşdi”: yeni kadrların təxminən 40%-i
Fransanın universitetlərində təhsil alır və ya təcrübə keçirdi.
Hər iki nazir “konservativ korpus”un memarları idilər –
Azərbaycanla kompromisi mümkün hesab etməyən diplomatlar nəslini
formalaşdırmışdılar.
Strateji və Beynəlxalq Araşdırmalar Mərkəzinin (CSIS) məlumatına
görə, 2000–2016-cı illər arasında Ermənistanın xarici siyasət
təşəbbüslərinin 82%-i birbaşa Qarabağla bağlı idi. Halbuki
Azərbaycan eyni dövrdə xarici siyasətini aktiv şəkildə
şaxələndirirdi – Avropa İttifaqı ilə enerji əməkdaşlığı,
Bakı–Tbilisi–Ceyhan layihəsi, dünyanın müxtəlif bölgələrində 60-dan
artıq yeni səfirliyin açılması. Ermənistan isə konflikt mövzusunun
“dar dəhlizində” sıxılıb qalmışdı.
Bu, təkcə diplomatik korpusun təfəkkürünü konservləşdirmirdi,
həm də ölkəyə ciddi iqtisadi zərər vururdu. Dünya Bankının
hesabatlarına görə, Azərbaycan və Türkiyə ilə bağlı kommunikasiya
xətlərinin bağlı qalması səbəbindən Ermənistan hər il təxminən 1,9
milyard dollar ÜDM itirirdi.
Azərbaycanın nəqliyyat və enerji layihələrində çəkisinin artdığı
bir vaxtda Ermənistan getdikcə daha çox təcrid olunurdu. 2012-ci
ildə İrəvan rəsmi şəkildə Transanadolu qaz kəməri (TANAP)
layihəsində iştirakdan imtina etdi və bunu “Azərbaycanla
əməkdaşlığın mümkünsüzlüyü” ilə izah etdi. Bunun nəticəsində
Ermənistan hər il 150–200 milyon dollar həcmində potensial tranzit
gəlirini əldən verdi.
Diaspora təzyiqi əsas adlarla bağlıdır. Ara Abramyan Rusiya
Erməni İttifaqının prezidenti olaraq Fransada aparılan lobbiçi
kampaniyaların əsas sponsorudur və tez-tez erməni diplomatlarının
Parisə səfərlərini maliyyələşdirirdi. Ken Xaçikyan ABŞ-dəki Amerika
Erməni Milli Komitəsinin (ANCA) sədri kimi ABŞ Konqresində
“soyqırımın tanınması”na dair qətnamələrin hazırlanmasında
Ermənistan XİN-i ilə sıx əməkdaşlıq edirdi. Aleksandr Sarqsyan
(Ermənistanın sabiq prezidenti Serj Sarqsyanın qardaşı) isə ofşor
strukturlar vasitəsilə mədəni layihələri maliyyələşdirir, bu
layihələr isə paralel şəkildə diplomatik gündəmi dəstəkləyirdi.
2020-ci ildə bölgədə vəziyyət kəskin dəyişəndə Ermənistan XİN-in
adaptasiya qabiliyyətsizliyi üzə çıxdı. 10 noyabr 2020-cü il
üçtərəfli bəyanat imzalandıqdan sonra belə, nazirlik yeni regional
kommunikasiya layihələrinə inteqrasiya üzərində işləmək əvəzinə,
Avropa Şurasına müraciətlər və etiraz notaları yaymaqla
kifayətləndi.
Müqayisə üçün: Azərbaycan 2021–2022-ci illərdə Türkiyə,
Qazaxıstan və Özbəkistanla strateji tərəfdaşlıq sazişləri imzaladı,
2022-ci ildə isə Avropaya 15,9 milyard dollarlıq qaz ixrac etdi.
Ermənistan isə eyni ildə xarici ticarət balansında mənfi 2,7
milyard dollarlıq göstərici ilə üzləşdi və diaspor köçürmələrindən
asılı vəziyyətə düşdü (ÜDM-in təxminən 13%-i).
Qafan seminarı bir daha sübut etdi ki, Ermənistanın diplomatik
korpusu hələ də “köhnə qvardiyanın” istehkamı olaraq qalır. Çıxış
edənlər arasında Oskanyan və Nalbandyan dövrü ilə birbaşa bağlı
olan keçmiş ABŞ və Fransa səfirləri vardı. Müzakirələr yenidən
“Azərbaycanın təcridi” və diasporanın fəallaşdırılması mövzusu
ətrafında cəmləşdi. Bu isə bir daha göstərdi: Ermənistan XİN hələ
də XX əsrin kateqoriyaları ilə düşünür.
Unutmayaq ki, 2018-ci ilin mayında “məxməri inqilab”dan sonra
Nikol Paşinyanın hakimiyyətə gəlişi təkcə daxili siyasi sistemi
deyil, həm də xarici siyasətin fəlsəfəsini yenidən nəzərdən
keçirmək cəhdi kimi qəbul olunurdu. Onun “sülh, inkişaf, regional
əməkdaşlıq” şüarları Qarabağ mövzusu üzərində qurulmuş onilliklər
boyu qarşıdurma diplomatiyası ilə ziddiyyət təşkil edirdi. Lakin
başqa ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, inqilabi impuls diplomatik
aparata nadir hallarda sirayət edir. Xarici siyasət qurumları
yüksək dərəcədə institusional inersiya ilə fərqlənir – peşəkar
spesifiklik, rotasiyanın çətinliyi və beynəlxalq şəbəkələrə dərin
inteqrasiya səbəbindən.
Daxili İşlər və ya Müdafiə Nazirliklərindən fərqli olaraq,
diplomatik xidmət illərlə formalaşır. Bunun üçün xarici dillərə
yiyələnmək, beynəlxalq hüququ bilmək, protokol işlərində təcrübə
qazanmaq və beynəlxalq institutlarla davamlı əlaqələr yaratmaq
tələb olunur. Bu bacarıqları inqilabdan bir neçə ay sonra kadr
dəyişikliyi ilə əvəzləmək mümkün deyildi. Məhz buna görə Paşinyanın
XİN-i “yenidən yükləmək” cəhdi ciddi müqavimətlə üzləşdi – gizli,
amma olduqca effektiv müqavimətlə.
ABŞ istiqamətində Ermənistanın Vaşinqtondakı səfiri Varujan
Nersesyan inqilabdan əvvəl təyin edilmişdi və 2018-ci ilin
noyabrında fəaliyyətə başlamışdı. Yalnız 2021-ci ilin avqustunda
Paşinyana yaxın siyasi fiqur, amma diplomatik təcrübədən məhrum
Lilit Makunts səfir təyin olundu. Digər strateji istiqamətlərdə,
ABŞ-dən başqa, Paşinyan özünə sadiq fiqurları yerləşdirə bilmədi.
Avropa və Latın Amerikasındakı səfirliklərin böyük əksəriyyəti
əvvəlki hakimiyyətin kadrları idi və “köhnə məktəb”
diplomatiyasının xəttini davam etdirirdi.
Ən bariz nümunə 2023-cü ilin noyabrında üzə çıxdı. Həmin vaxt
Vaşinqtonda atom energetikası və gömrük tənzimləməsi sahəsində
əməkdaşlığa dair Anlaşma Memorandumu imzalanmışdı. Bu sənəd
Ermənistan üçün Moskvanın asılılığını azaltmaq və Qərbin iqtisadi
proqramlarına inteqrasiya istiqamətində mühüm addım kimi təqdim
olunurdu. Lakin diplomatik korpusun reaksiyası sıfıra yaxın oldu:
Avropa və Latın Amerikasındakı səfirliklərin rəsmi hesablarında bu
barədə hətta qısa açıqlama və ya repost belə yox idi. Medianın
şərhlərində bu “informasiya boşluğu” açıq-aşkar səbotaj kimi
qiymətləndirildi – köhnə qarşıdurma modelinə bağlı diplomatlar
Paşinyanın addımlarını nümayişkaranə şəkildə görməzdən
gəlirdilər.
Ermənistan parlamentinin məlumatına görə, 2022-ci ilə qədər 54
səfir və diplomatik missiya rəhbərindən yalnız 6-sı Paşinyan
dövründə təyin edilmişdi. Qalan 48 nəfər əvvəlki hökumətlərin
kadrları idi. Onlardan 31-i hələ 2010-cu ildən əvvəl Avropa Şurası,
ATƏT və BMT strukturlarında çalışmış, beləliklə sabit korporativ
mədəniyyət formalaşdırmışdı. Bundan əlavə, Avropa və Amerikadakı 14
səfir diaspor fondlarının təqaüdləri ilə Fransa və ABŞ
universitetlərində təhsil almışdı. Bu isə ikili loyallıq demək idi:
həm İrəvandakı hökumətə, həm də diaspor şəbəkələrinə. Bu xüsusiyyət
XİN aparatını yuxarıdan sürətli “təmizləmə”yə qarşı dayanıqlı
edirdi.
Paşinyanın təcrübəsi unikal deyil. Gürcüstanda “Gürcü arzusu”
hakimiyyətə gəldikdən sonra (2012) diplomatik korpusu tam yeniləmək
üçün hökumətə 6 ildən çox vaxt lazım olmuşdu. Ukraynada 2014-cü il
Maydanından sonra belə, ABŞ və Aİ-nin dəstəyi ilə XİN-də kadr
rotasiyası illərlə davam etmişdi. Ermənistan isə daha da mürəkkəb
vəziyyətdə idi, çünki xarici siyasət aparatı onilliklər boyu dövlət
institutlarından çox diaspor təsiri altında formalaşmışdı.
… Beləliklə, Nikol Paşinyan struktur səbəblərdən “XİN-i güclə
ələ almağa” nail ola bilmədi. İnqilab anında Ermənistanın
diplomatik korpusu yüksək institusional inersiyaya, öz kadr
məktəbinə və xarici dəstək mənbələrinə (diaspora, lobbiçi
şəbəkələr) malik avtonom bir sistem kimi fəaliyyət göstərirdi.
Kütləvi kadr rotasiyası olmadan bu sistemi sürətlə yenidən
formatlaşdırmaq cəhdləri səmərəsiz oldu.
Bu, hazırkı ziddiyyətləri də izah edir: İrəvanın rəsmi
ritorikası getdikcə daha çox sülh müqaviləsinə və regional
əməkdaşlığa yönəlsə də, diplomatik aparat hələ də keçmişin
qəlibləri ilə işləyir – yeni təşəbbüsləri görməzdən gəlir və gizli
səbotaj nümayiş etdirir.
Kiçik və məhdud resurslu dövlətlərin siyasi praktikasında
məkanın semantikası və siyasi ritualların forması bəzən qərarların
özündən az əhəmiyyət daşımır. Ermənistan rəhbərliyinin Qafanda
keçirdiyi seminar bu baxımdan aydın bir nümunədir – elitanın yeni
geosiyasi reallıqda diplomatik korpusu yenidən düşünmək və kökləmək
cəhdini göstərir.
Məkan seçimi təsadüfi deyildi. Qafan – Azərbaycanla delimitasiya
və gələcək nəqliyyat dəhlizləri kontekstində obyektiv şəkildə açar
rol oynayan Sünik vilayətinin inzibati mərkəzidir. Diplomatik
seminarın ənənəvi qərar qəbul mərkəzindən (İrəvan) sərhəd bölgəsinə
keçirilməsi simvolik akt idi. Bu, yeni siyasətin məkan üzərindən
legitimləşdirilməsi forması kimi oxuna bilərdi. Diplomatların “risk
zonasına” fiziki olaraq gətirilməsi isə onları sərhədlər,
kommunikasiya və kompromis zərurəti üzərində formalaşan narrativin
birbaşa iştirakçısına çevirdi.
Dövlətin üç əsas fiqurunun – prezident, baş nazir və xarici
işlər nazirinin iştirak etməsi az əhəmiyyətli deyildi. Siyasi
sosiologiya baxımından bu, elita konsensusunun göstəricisi idi:
əsas aktorlar mövqelərini açıq şəkildə sinxronlaşdırdılar. Bu isə
diplomatik korpus daxilində alternativ şərh imkanlarını minimuma
endirirdi. Beləliklə, Azərbaycanla danışıqlar kursu və
münasibətlərin mərhələli normallaşdırılması artıq yalnız “Vətəndaş
Müqaviləsi” partiyasının layihəsi deyil, ümumdövlət prioriteti kimi
təqdim olunurdu.
Tarixən oxşar formatlardan regionun digər ölkələrində də
istifadə olunmuşdu. Məsələn, Gürcüstanda 2004–2005-ci illərdə elita
eyni tipli “kollektiv səfərlər”i münaqişə zonalarında keçirərək
birliyi nümayiş etdirirdi. Ermənistan da bu gün həmin sınaqdan
çıxmış mobilizasiya təzyiqi praktikasını təkrarlayır.
Xüsusilə diqqətəlayiq məqam ondan ibarətdir ki, Nikol Paşinyan
yalnız məruzə etməklə kifayətlənməyib, diplomatlarla “ətraflı
söhbət” aparıb və sual-cavab sessiyası keçirib. İnstitusional
təhlil baxımından bu, Xarici İşlər Nazirliyinin bürokratik
vasitəçiliyini kənara qoymaq cəhdi kimi dəyərləndirilə bilər. Çünki
XİN-də hələ də köhnə siyasətə bağlı kadrlar qalır və bu,
siqnalların təhrif olunması və ya səbotaj riskini artırır.
Birbaşa dialoq formatı baş nazirə “süzgəcsiz” mövqeyini
çatdırmaq imkanı verdi və şərh zonasını minimuma endirdi. Bu
praktika adətən böhran vəziyyətlərində istifadə olunur. Məsələn,
Yunanıstanda 2015-ci ildə Sipras hökuməti də eyni şəkildə
diplomatlarla ünsiyyət quraraq ənənəvi inersiyalı iyerarxiyanı
kənara qoymağa çalışmışdı.
