Bakı. Trend:
Müasir informasiya məkanında Azərbaycan guya “elmi”
müzakirələrin pərdəsi altında təqdim olunan, əslində isə siyasi
təbliğatın və ideoloji müharibənin alətinə çevrilmiş narrativlərin
hədəfinə çevrilib. Bu iddialar təkcə tarixi saxtalaşdırmaqla
kifayətlənmir – onların əsas məqsədi Azərbaycan dövlətçiliyinin
legitimliyini sarsıtmaq, milli kimliyin dərin köklərinə və hüquqi
subyektliyinə kölgə salmaq, xalqın öz tarixi dayaqlarına inamını
laxlatmaqdır.
Üç “əsas mif”: millət, dövlətçilik, sərhədlər
Azərbaycan əleyhdarlarının əlində daim dolaşdırılan üç tezis
var: “Azərbaycan milləti gəncdir”, “dövlətçilik ənənəsi yoxdur”, “sərhədləri süni şəkildə cızılıb”. Bu tezislər çox vaxt mübahisəsiz
həqiqət kimi təqdim olunur, halbuki faktlar və mənbələr qarşısında
heç bir dayanıqlığı yoxdur.
“Millət” anlayışı qədim dövrlərin yox, modern çağın məhsuludur.
Kütləvi savadlılıq, siyasi mobilizasiya, kommunikasiya
infrastrukturları və mətbuat kapitalizmi bu prosesin “memarları”dır. Klassik nəzəriyyələr də bunu təsdiqləyir: Benedikt
Andersonun “təsəvvür edilən icmalar” konsepsiyasından tutmuş Ernest
Gellnerin milləti sənayeləşmə və standartlaşdırılmış mədəniyyətin
nəticəsi kimi izah edən modelinə, Miroslav Xroxun üç mərhələli
sxeminə qədər (A – xalq və dilə maraq, B – ilkin siyasi təşviqat, C
– kütləvi milli səfərbərlik). XIX əsr Avropasının istənilən
cəmiyyətinə bu ölçü ilə baxsaq, Azərbaycan nümunəsində də eyni
konturları görərik: filoloji və tarixçi dairələrdən, qəzet və
dərsliklərdən – siyasi partiyalara, parlamentlərə və milli
hökumətlərə qədər.
İmperiyaların söz oyunları həmişə kobud olub. “Qafqaz tatarları”
termini Rusiya imperiyasının kargüzarlıq stolu üçün uydurulmuş
etiket idi. Necə ki, Osmanlı imperiyasının bütün təbəələrinə “türk”
demək yanlış idi, eyni ilə bu adlandırma da reallığı əks
etdirmirdi. Əslində isə gündəlik həyatda – Şirvandan Muğana,
Gəncədən Qarabağa qədər – insanların dayaq nöqtəsi başqa idi: dil,
din, hüquqi adətlər və ictimai ünsiyyət məkanı. Məhz bu baza
bugünkü Azərbaycan millətinin etnokulturoloji təməlini
formalaşdırdı.
Azərbaycan xalqının formalaşması tipik Avrasiya modeli idi:
qədim alban (qafqaz) qatının üzərinə dalğa-dalğa gələn türk (əsasən
oğuz) köçləri və erkən orta əsrlərin islamlaşma prosesi, güclü fars
mədəni təsiri və Xəzər dənizi sahilindəki liman-şəhərlərin çoxdilli
ticarət mədəniyyəti. Bu struktur türk millətinin Anadoluda
formalaşması ilə müqayisə oluna bilər – yerli mədəniyyətlərin oğuz
nüvəsi ilə sintezi; fransız millətinin gallo-rim və frank
komponentlərindən yaranması; rus millətinin isə şərqi slavyan
bazisi üzərinə fin-uqor və türk qatlarının əlavə olunması ilə.
Əsas mexanizm isə elitanın mədəniyyətini xalq dilinə
uyğunlaşdırmaq idi. Şah İsmayıl Xətainin poeziyası, sarayların
ikidilli yazışmaları, “Əkinçi” (1875) kimi qəzetlərin meydana
çıxışı, yeni tipli məktəblər – bunlar dili standartlaşdırdı, ümumi
siyasi gündəmi xalqa ötürdü və milli kimliyin inteqrasiyasına zəmin
yaratdı.
Niyə Azərbaycan siyasi milləti “süni” yox, qanunauyğun
fenomendir?
1. Dövlətçilik institutlarının davamlılığı. Azərbaycan
torpaqlarında siyasi subyektlik dəfələrlə müstəqil və yarımmüstəqil
formalar şəklində meydana çıxıb: IX–XVI əsrlərdə Şirvanşahlar
dövləti, XII–XIII əsrlərdə Atabəylər (Eldəgizlər) dövləti, XVIII
əsrdə isə Bakı, Gəncə, Şəki, Şirvan, Quba, Qarabağ və digər
xanlıqlar. Bu qurumların hər biri dövlətçilik atributlarına sahib
idi: sülalə legitimliyi, vergi sistemi, hərbi səfərbərlik, məhkəmə
təcrübələri (şəriət və adət hüququ), eləcə də xarici siyasət
müqavilələri. 1805-ci ildə İbrahim Xəlil xanla Rusiya imperiyası
arasında imzalanmış Kürəkçay müqaviləsi – xanlığın beynəlxalq
hüquqi subyekt kimi tanınmasının bariz nümunəsidir. Region
imperiyaya qatıldıqdan sonra (Gülüstan – 1813, Türkmənçay – 1828)
də bir sıra institutlar qismən qorundu, yerli idarəçilik
bacarıqları formalaşdı, gələcək respublika bürokratiyasının kadr
bazası yetişdi.
2. Modernləşmə və milli oyanışın sosial-iqtisadi bazası. XIX–XX
əsrlərin qovşağında Bakı neft inqilabı sayəsində dünyanın sənaye
mərkəzlərindən birinə çevrildi. Burada həmkarlar ittifaqları,
partiyalar, kütləvi mətbuat, dünyəvi məktəblər, mühəndis
korpusları, burjuaziya və fəhlə sinfi yarandı – milli səfərbərliyin
təməl infrastrukturu məhz bu idi. Bakının iqtisadi çəkisi dili
standartlaşdırmaq və siyasi proqramı formalaşdırmaq prosesini
sürətləndirdi – mədəniyyət cəmiyyətlərindən “Müsavat”a qədər uzanan
zəncirdə bu faktoru açıq görmək olar. Şəhərləşmə, etnoslararası
rəqabət və yeni elitaların yaranması – Praqa, Zaqreb və Barselonada
olduğu kimi – millətqurma prosesini zəiflətmədi, əksinə
gücləndirdi.
3. Xroxun C mərhələsinin zirvəsi – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
(1918–1920). Cəmi 23 ay mövcud olan AXC siyasi millətin doğuluşunu
təsdiqləyən bütün atributları gerçəyə çevirdi: çoxpartiyalı
parlament, hökumət, ordu, pul vahidi, diplomatik nümayəndəliklər,
Antanta dövlətləri tərəfindən de-fakto tanınma, bayraq və gerb,
1919-cu ildə təsis edilən Bakı Universiteti və ən əsası – qadınlara
da şamil olunan ümumi seçki hüququ (Fransa və İtaliyadan əvvəl,
İsveçrədən isə xeyli qabaq). Bu, qısa ömürlü epizod yox, 1991-ci
ildə müstəqillik bərpa olunanda istinad edilən hüquqi-institusional
baza idi.
4. Sərhədlərin müqavilə memarlığı və beynəlxalq legitimlik.
1921-ci ilin martında Moskva müqaviləsi, həmin ilin oktyabrında isə
Qars müqaviləsi Naxçıvanın Azərbaycanın tərkibində statusunu
beynəlxalq hüquq əsasında təsdiqlədi. Bu, “tarixin hədiyyəsi” yox,
Birinci Dünya müharibəsindən sonra bütün Avrasiyada sərhədlərin
yenidən qurulması prosesinin bir hissəsi idi – Skandinaviya
yarımadasından tutmuş Yaxın Şərqə qədər.
Avropa ilə Qafqazın paralel yolları
“Azərbaycanlı milləti olmayıb” iddiası metodoloji baxımdan “1871-ə qədər almanlar olmayıb” və ya “Risorcimentoya qədər
italyanlar olmayıb” tezisindən heç nə ilə fərqlənmir. Müqəddəs Roma
imperiyası dövründə almanların siyasi loyallığı lokal
(kurfürstlüklər, knyazlıqlar, şəhərlər), mədəni kimliyi isə
çoxmillətli idi (latın dili, alman dialektləri, saraylarda fransız
dili). İtaliyada Massimo d’Azelyo bu prosesi belə ifadə etmişdi: “Biz İtaliyanı yaratdıq, indi italyanları yaratmaq qalır”.
Azərbaycanda da vəziyyət eyni idi: siyasi konsolidasiyaya qədər
nüvə artıq formalaşmışdı – dil, ünsiyyət məkanı, tarixi yaddaş
(Şirvandan Qarabağa qədər), iqtisadi mərkəzlər və elitalar. XIX–XX
əsrlərin milli formulu – “havadan uydurulmuş yenilik” yox, artıq
mövcud olanın kodlaşdırılması idi.
Miflərin iflası
– “Azərbaycan dövlətçiliyi süni idi” iddiası tarix boyu pul
kəsimi, diplomatiya və müqavilələrlə, XIX–XX əsrin modern
institutları ilə və nəhayət 1991-ci ildə müstəqilliyin ADR-in
hüquqi varisi kimi bərpa olunması faktı ilə iflasa uğrayır.
– “Azərbaycan milləti gəncdir” iddiası isə Avropa modern tarixinin
əsas qanunauyğunluğunu görməzdən gəlir: siyasi millətlər
sənayeləşmə, bürokratizasiya və kütləvi təhsilin qaçılmaz nəticəsi
idi. Azərbaycan da bu axının içində idi, “tarixə zidd” yox.
– “Qafqaz tatarları” klişesi isə sadəcə imperiya idarələrinin
etiketidir, gerçək sosial həyatın yox. Mətbuat, məktəblər,
parlament “azərbaycanlılar” adından danışmağa başlayanda köhnə
arxiv rubrikaları mənasızlaşır.
Əlifbanın ərəb qrafikasından 1929-da latına, 1939-da kirilə,
1991-dən sonra yenidən latına keçidi də “tərəddüd” yox, modernləşən
cəmiyyətlərin texnoloji platforma axtarışının tipik nümunəsidir. “Əkinçi”dən başlayaraq qəzetlər, yüksək yazılı üslub və kütləvi
mətbuat Azərbaycanda mədəni məkanı vahidləşdirdi, xalqın
intellektual xəritəsini formalaşdırdı. Bu proses Çexiyada “Çex
matrisası”, Finlandiyada lüteran məktəbləri, Fransada Üçüncü
Respublikanın institutları hansı rolu oynadısa, Azərbaycanda da
eyni funksiyanı yerinə yetirdi.
Geosiyasi varislik məntiqi
XX əsrdə Azərbaycan postimperiya məkanları üçün nadir olan bir
sabitlik nümayiş etdirdi – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətindən 1991-ci
ildə müstəqil respublikaya qədər uzanan “uzun xətlər” ardıcıllığı.
Bu varislik bir tərəfdən parlament institutlarının yenidən
təsisində, digər tərəfdən xarici siyasət vektorlarının yenidən
konfiqurasiyasında (Xəzər – Qara dəniz, Mərkəzi Asiya – Anadolu)
özünü göstərdi. Enerji infrastrukturunun qurulması isə milli siyasi
birliyin maddi sütununa çevrildi: boru kəmərləri və nəqliyyat
dəhlizləri yalnız iqtisadiyyat deyil, həm də suveren coğrafiyadır.
XIX əsrdə Almaniyanı və İtaliyanı “birləşdirən” dəmir yolları hansı
rolu oynadısa, XX–XXI əsrlərdə Azərbaycanda boru kəmərləri və
dəhlizlər həmin rolu yerinə yetirdi.
Müasir tarixşünaslığın prizmasından baxanda, Azərbaycan “gənc
improvizasiya” yox, normal bir modern milli tarixdir – bütün
atributları ilə: etnokultural nüvə, dövlətçilik institutlarının
davamlılığı, modernləşmə bazası, siyasi subyektliyin zirvə anları
(AXC, 1991), sərhədlərin beynəlxalq hüquqi arxitekturası.
Azərbaycanın tarixi millətlərin formalaşma qaydalarına istisna yox,
əksinə təsdiqdir: eyni məntiq, eyni mexanizmlər, eyni mərhələlər –
sadəcə Xəzər sahilində, Şirvan, Qarabağ, Bakı və Naxçıvanın unikal
kombinasiyası ilə. Bu müqayisəli baxışda “Azərbaycan millətinin
süni, yaxud yetərsiz” olması barədə miflərin dayaqları tamamilə
dağılır – faktlar, institutlar və modern çağın bütöv epoxası
ilə.
Antik və erkən orta əsrlərin dayaqları: Atropatena və Araz
sahilləri. Atropatena (Atropatakan) antik müəlliflər tərəfindən
əsasən Arazın cənubunda lokalizə olunur. Lakin gec antik və erkən
orta əsrlərdə reallıq xəritədə sərt çəkilmiş sərhədlərdən yox,
qonşu “ölkələrin” daim bir-birinə axışı – əhali, hərbi qüvvə,
sənətkarlıq mərkəzləri və bazarlar – ilə müəyyən olunurdu. Arazın
şimalında yerləşən Qafqaz Albaniyası (Arran) Atropatena ilə
Təbriz–Ərdəbil–Bərdə–Gəncə–Şəmkir traktı və Mil-Muğan bölgəsindəki
əkinçi-köçəri mübadilə zonası vasitəsilə sıx bağlı idi. Gec
Sasanilər dövründə Arran və Adərbadaqanda marzbanların vahid
müdafiə sistemində iştirak etməsi bunu təsdiqləyir – bu, birgə
hərbi-iqtisadi ekosistem idi. Tarixçilərin sərhəd xətləri ilə
təsvir etdiyi coğrafiyada real həyat ticarət, ideya və insan
axınları ilə bu sərhədləri əriyirdi.
Erkən islam dövrü: “Adərbadqan” və Arran – ikili tandemdə.
Ərəb-fars coğrafiyaşünasları “Adərbadqan” (Azərbaycan) və Arranı
fərqli məkanlar kimi təsvir etsələr də, onları demək olar ki,
həmişə birgə qeyd edirdilər. Cənubda Təbriz–Ərdəbil, şimalda
Bərdə–Gəncə xətti – vahid ticarət və idarəçilik məkanının təməli
idi. Sacidlər (IX əsrin sonu – X əsrin əvvəli), Rəvadilər və
Şəddadilər öz hakimiyyətlərini hər iki sahil üzərində qururdular.
Bu, əsas faktdır: hakimiyyət, vergi, hərbi səfərbərlik və karvan
logistikası vahid mexanizm kimi işləyirdi. Həmin dövrdə “atropaten”
və ya “azərbaycanlı” atributu yalnız cənubla məhdudlaşmırdı –
hakimiyyətin nüvəsini və resurs bazasını ifadə edirdi və ona Arran,
Şirvan kimi şimal torpaqları cəlb olunurdu.
Böyük Atabəylər və Azərbaycanın “şimal vektoru”. Eldənizlər – “Azərbaycan Atabəyləri” (XII–XIII əsrlər) – siyasi ağırlıq
mərkəzini məhz şimal yarımına daşıdılar: Naxçıvan, Gəncə, sonra
Bəyləcan (Şəmkir) və Təbriz dövlətin “skeletini” təşkil edirdi.
Onların titulunda “Azərbaycan Atabəyi” ifadəsi təsadüfi deyildi –
inzibati reallıq idi: vergi yığımı, qarnizonların yerləşdirilməsi,
iqtaların bölgüsü, canişinlərin təyinatı vahid idarəçilik konturu
ilə aparılırdı. Tarixi-coğrafi analiz baxımından bu məkan – cənub
nüvəsi ilə şimal “çiyinləri” birləşərək – Azərbaycanın makroregion
konseptini formalaşdırırdı.
Səfəvi bağlanması: qızılbaş korporasiyası – vahid məkanın
sementi. XVI–XVII əsrlərdə qızılbaş hərbi korporasiyası – dili,
etno-siyasi genezisi və elita mədəniyyəti ilə şübhəsiz azərbaycanlı
idi – bütün zolağı vahid məkan kimi formalaşdırdı: Ərdəbil və
Təbrizdən Qarabağ, Şirvan, Şəki, Bakıya qədər. Təbriz – ilk
paytaxt, Ərdəbil – ordenin mənəvi mərkəzi, Qarabağ – strateji
istehkam, Şirvan – vergi və sənətkarlıq rezervi, Bakı limanı isə
ixrac darvazası idi (yun, dəri, balıq, sonradan neft). Vilayətlərin
(o cümlədən Qarabağ bəylərbəyliyi) hamısı mərkəzə bağlanırdı,
saray-inzibati dil – Azərbaycan türkcəsi – isə Arazın hər iki
sahilində institusional bağlılığı təmin edirdi. Bu, vahid
Azərbaycanın tarixi-siyasi matrisası idi.
XVIII əsr: imperiya mərkəzinin dağılmasından xanlıqlar dövrünə –
amma məkan parçalanmırdı. 1747-ci ildə Nadir şahın ölümündən sonra
bölgədə “xanlıqlar sistemi” formalaşdı: şimalda Qarabağ (paytaxtı
Şuşa), Gəncə, Şəki, Şirvan, Quba, Bakı, Dərbənd, Talış xanlıqları;
cənubda Təbriz, Urmiya, Xoy, Ərdəbil, Marand xanlıqları. Lakin
siyasi parçalanma coğrafi və iqtisadi məkanı qopara bilmədi.
Elitaların rotasiyası, ailə ittifaqları, ortaq ticarət
yarmarkaları, sənətkar mübadiləsi – bütün bunlar Arazın hər iki
tərəfində maliyyə və mal axınını davamlı saxladı. Şuşalı tacirlər
Təbrizdə fəaliyyət göstərirdi, Talış və Cavanrud xəttləri Bakı və
Lənkəranı təmin edirdi. Xanlıqlar arasında rəqabət olsa da,
coğrafiya onları əməkdaşlığa məcbur edirdi: Qarabağ yamaclarının
üzümçülüyü, Şəkinin ipəkçiliyi, Mil-Muğan otlaqlarının köçəri
iqtisadiyyatı və Təbriz yarmarkaları bir-birini tamamlayan vahid
təsərrüfat modelini təşkil edirdi.
Rusiya-İran müharibələri və Araz xətti: siyasi, yoxsa etnik
bölgü? 1804–1813 və 1826–1828-ci illərin müharibələri nəticəsində
bağlanan Gülüstan (1813, 24 oktyabr) və Türkmənçay (1828, 21
fevral) müqavilələri vahid məkanı tarixi-etnik baxımdan yox, sırf
hərbi-siyasi balans əsasında iki yerə böldü. Rusiya imperiyasına
Şimal Azərbaycanın xanlıqları – Qarabağ, Gəncə, Şəki, Şirvan, Quba,
Bakı, Dərbənd, Talış, habelə Naxçıvan və İrəvan keçdi. Araz
üzərindən çəkilən dövlət sərhədi bir makroregionu şimal və cənub
hissələrinə ayırdı. Nəticədə ticarət yolları dəyişdi, torpaq və
vəqf mülkiyyətlərinin yurisdiksiyası dəyişdirildi, vergi axınları
yenidən bölüşdürüldü, əhali köçürmələri təşkil olundu. 1828–1830-cu
illərdə İran və Osmanlıdan on minlərlə köçkün yeni yaradılmış “erməni vilayəti”nə və qonşu qəzalara yerləşdirildi. Bu, şimal
bölgələrinin dini-etnik strukturunu dəyişsə də, Azərbaycan dilinin
və mədəniyyətinin vahidliyi qırılmadı: ailə, bazar və dil məkanda
mədəni birliyi qorudu.
Buradan çıxan əsas nəticə: müasir Azərbaycan Respublikası –
tarixi Azərbaycanın şimal hissəsinin varisidir. Bu hissə Rusiya
imperiyası və SSRİ çərçivəsində ayrıca modernləşmə yolunu keçdi
(Bakı sənaye şəhərinə çevrildi, dəmir yolları çəkildi, neft ixracı,
məktəb və mətbuat formalaşdı). Cənub isə İranın yurisdiksiyasında
inkişaf etdi. Bu, bir mədəni-tarixi bütövlük daxilində
siyasi-hüquqi trayektoriyaların divergensiyası idi.
Polşa–Prussiya–Avstriya arasında bölünmüş Rzeczpospolita və ya
İrlandiya–Şimali İrlandiya nümunəsi kimi: eyni sivilizasiya
toxuması, imperiya güclərinin çəkdiyi xətlərlə iki siyasi yol
ayrıcına salındı.
Ad və kimlik: niyə “Azərbaycan” təkcə İran deyil. “Azərbaycan
yalnız İran ərazisinə aiddir” arqumenti – tarixi anakronizmdir.
Birincisi, “Azərbaycan/Adərbadqan” adı orta əsrlərdə əsasən
Təbriz–Ərdəbil mərkəzi ilə bağlı olsa da, bu mərkəzin siyasi “kölgəsi” daim Arran, Şirvan, Qarabağ və Naxçıvan üzərinə düşürdü.
İkincisi, azərbaycanlı türklərin dil və etnokultural formalaşması
ikitərəfli proses idi: oğuz nüvəsi həm cənubda (səlcuqlar,
qızılbaşlar), həm də şimalda – paralel şəkildə bərkidi. Bu, bugünkü
dövlət sərhədinə uyğun gəlməyən vahid “cənub–şimal” yayını idi.
Üçüncüsü, modern dövrdə ad yalnız mövcud reallığı təsdiqlədi:
1918-ci ildə elan edilən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti adı yeni
bağlar “yaratmadı”, tarixi bağları siyasi şəkildə səsləndirdi.
Cənubi Azərbaycan İran çərçivəsində qaldı, amma dil, folklor,
muğam, mətbəx, sənətkarlıq və ailə dairələri Urmiyadan, Təbrizdən
Şuşa, Gəncə, Bakı və Naxçıvana qədər vahid mədəni məkanı
qorudu.
Statistika və infrastruktur dilində vahidlik
– Ticarət dəhlizləri: orta əsrlərdə
Təbriz–Ərdəbil–Bərdə/Gəncə–Şəmkir karvan yolları, sonradan Bakı
limanına bağlanan dəmir və şose xətləri – cənuba Xəzərə çıxış,
şimala isə İran bazarına giriş verirdi. Araz burada xəndək yox,
körpü idi.
– Otlaq–əkin sinerjisi: Qarabağ yaylaqlarından və Mil-Muğandan
cənuba qışlaqlara köç, yazda geri dönüş – “iki mövsümlü
iqtisadiyyat” modelinin əsası idi. Bu, təkcə təsərrüfat adəti
deyil, əsrlərlə sınanmış iqtisadi coğrafiya idi.
– Şəhər şəbəkələri: Təbrizlə Şuşa arasında sənətkar və mal
mübadiləsi, Bakının bütün bölgənin tacirlərini cəlb etməsi, Gəncə
və Naxçıvanın tranzit düyünləri kimi fəaliyyəti – XIX əsrin
miqrasiya ritmləri və Bakı neft bumu ilə daha da gücləndi.
– Dil-mədəni davamlılıq: Azərbaycan türkcəsinin dialekt kontiniumu
– şimal və cənub zonaları arasında fərqlər var, amma bütöv bir
dil-mədəniyyət matrisi qırılmadan yaşayır. Fonetika, leksika,
folklor, toy və yas adətləri, muğam ladları – dəyişkənlik var, amma
məkansal fasilə yoxdur.
Qlobal müqayisələr: makroregionların bölünməsi necə işləyir
– Elzas–Lotaringiya: Fransa və Almaniya arasında
dəfələrlə əldən-ələ keçdi, amma vahid regional kodu qorudu.
– Pəncab: 1947-də Hindistan və Pakistan arasında bölündü,
amma ortaq dil, təsərrüfat və mədəni kodlarla yaşayır.
– İrlandiya və Şimali İrlandiya: iki siyasi yurisdiksiya,
amma vahid tarixi ada və qarışmış iqtisadi-mədəni sistem.
Eyni ilə də Şimali və Cənubi Azərbaycan – fərqli siyasi-hüquqi
trayektoriyalar, amma vahid tarixi-mədəni məkan.
Nəticə
Sacidlərdən Səfəvilərə qədər sülalə və idarəçilik təcrübəsi
Arazın hər iki tərəfində “Azərbaycan” kimliyini möhkəmləndirdi.
İqtisadi coğrafiya (Mil-Muğan, Bakı limanı, Təbriz yarmarkası)
şimal və cənub zonalarının struktur bağlılığını göstərdi.
Dil-mədəni davamlılıq “fərqli dünyalar” iddiasını iflasa uğratdı.
XIX əsrdə Gülüstan və Türkmənçayla çəkilən sərhəd – hərbi-siyasi
balansın məhsulu idi, etnosun və ya mədəniyyətin “təbii” bölgüsü
yox.
Ona görə də, şimal torpaqlarını “Azərbaycan” adı ilə bağlamaq
tarixi təhrif deyil, reallığın özüdür. Bu reallıq XIX əsrdə güc
mərkəzlərinin müqavilələri ilə bölündü, amma mədəni və
sosial-iqtisadi nüvəsini saxladı. Müasir Azərbaycan Respublikası
isə bu tarixi bütövlüyün şimal yarısının qanuni varisidir – öz
müasir inkişaf yolu ilə, amma vahid məkanın yaddaşı ilə.
“Azərbaycan heç vaxt vahid dövlət olmayıb, yalnız xanlıqlar
mozaikasından ibarət olub” – bu iddia təkcə tarixi reallığın
saxtalaşdırılması deyil, həm də dövlətçilik inkişafının
qanunauyğunluqlarını anlamamaqdan doğan savadsız yanaşmadır. Hər
bir xalqın tarixində mərkəzləşmə və parçalanma mərhələləri
bir-birini əvəz edib və məhz bu dinamika içində milli kimlik
formalaşıb.
Müasir Azərbaycanın və Cənubi İranın ərazilərində müxtəlif
əsrlərdə güclü siyasi qurumlar mövcud olub və onlar Azərbaycan
dövlətçiliyinin mirasının ayrılmaz hissəsidir. Şirvanşahlar
(VIII–XVI əsrlər) – təxminən 800 illik hakimiyyət; Eldəgizlər və
Hülakülər (XII–XIV əsrlər); Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu
konfederasiyaları (XIV–XV əsrlər); nəhayət, Səfəvilər imperiyası
(XVI–XVIII əsrlər), hansı ki, azərbaycanlı sülalə tərəfindən
qurulmuşdu və Azərbaycan türkcəsi sarayın və ordunun dili idi.
Avropa tarixşünaslığında belə bir davamlılıq dövlətçiliyin dərin
köklərinin sübutu kimi qəbul olunur, amma söhbət Azərbaycandan
gedəndə bu ardıcıllıq bilərəkdən danılır.
XVIII əsrin ikinci yarısı – XIX əsrin əvvəllərindəki xanlıqlar
mərhələsi Səfəvi və Əfşar mərkəzinin dağılmasının qanunauyğun
nəticəsi idi. Bu, hansısa “xüsusi Azərbaycan parçalanması” deyildi.
Avropada da eyni prosesləri görürük: Müqəddəs Roma imperiyasının
zəifləməsindən sonra Almaniya onlarla knyazlıqdan ibarət idi və
yalnız 1871-də birləşdi; İtaliya 1861-ə qədər ayrı-ayrı
hersoqluqlar və krallıqlardan ibarət idi; Rusiya tarixində isə
Kiyev Rusunun dağılmasından sonrakı “udellər” dövrü var idi. Bu
parçalanmalar heç yerdə “dövlətçiliyin yoxluğu” kimi yozulmur.
Əksinə, Almaniya və İtaliya tarixşünaslığı həmin mərhələni gələcək
dövlətçiliyin mədəni-milli əsaslarının konsolidasiyası kimi
qiymətləndirir. Niyə Azərbaycan üçün başqa ölçü tətbiq
edilməlidir?
Qarabağ, Şəki, Şirvan, Bakı, Gəncə xanlıqları öz dövrünün bütün
dövlətçilik atributlarına sahib idi: ordu, xəzinə, vergi sistemi,
diplomatiya. Onlar Rusiya, İran, Osmanlı ilə müqavilələr bağlayır,
yəni XVIII əsrin beynəlxalq hüquq subyekti kimi çıxış edirdilər.
Ortada birləşdirici ünsürlər də vardı: ortaq dil, İslam dini,
şəriət və adət hüququ, eyni inzibati strukturlar. Bütün bunlar
xanlıqları təsadüfi “parçalar” deyil, vahid sivilizasiya məkanının
tərkib hissəsinə çevirirdi.
“Vahid Azərbaycan yox idi” iddiasının iflası
Əgər bu yanaşmanı tətbiq etsək, gərək qəbul edək ki, XIX əsrə
qədər nə Almaniya, nə İtaliya, hətta nə də indiki mənada Rusiya
mövcud olmayıb. Əslində isə XIX əsrdə Azərbaycanın bölünməsi
azərbaycanlıların dövlətçilik ənənəsinin olmaması ilə yox, Rusiya
və İran imperiyaları arasında geosiyasi qarşıdurma ilə bağlı idi.
Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələri Araz üzərindən
çəkilən süni sərhədlə vahid milli-mədəni məkanı iki yerə ayırdı. Bu
həqiqəti anlamadan “müasir Azərbaycanın legitimliyi” haqqında bütün
mübahisələr boş söz yığınından başqa bir şey deyil.
Bölünmüş xalqların tarixi paralelləri
Bu, Azərbaycan üçün unikal hal deyil. Dünyada çoxlu belə
nümunələr var:
– Koreya: min ildən artıq vahid sivilizasiya kimi yaşadı, amma
İkinci Dünya müharibəsindən sonra SSRİ və ABŞ-ın qərarı ilə 38-ci
paralel boyunca iki yerə bölündü. Bu günə qədər də Asiyanın ən
böyük geosiyasi böhranının mənbəyidir.
– Almaniya: minillik dövlətçilik ənənəsinə malik alman xalqı
1949-da müttəfiqlərin qərarı ilə FRQ və ADR-ə parçalandı.
– Kürdlər: 30 milyondan artıq xalq Sykes–Picot xəritəsi ilə
Türkiyə, İran, İraq və Suriya arasında bölündü, nəticədə milli
məsələ bu günə qədər həll olunmayıb.
Azərbaycan Respublikası – tarixi Azərbaycanın şimal hissəsinin
təbii varisi və mirasçısıdır. Bu hissə Rusiya imperiyasına
qatıldıqdan sonra ayrıca modernləşmə trayektoriyası keçdi, amma
vahid xalqın yaddaşı qırılmadı. Buna görə də “Azərbaycan süni
dövlətdir” iddiası dünya tarixinin məntiqinə ziddir. Tarixi
proseslər göstərir ki, xalqların dövlət sərhədləri çox vaxt
imperiyaların gücü, müharibələr və müqavilələrlə formalaşıb.
Azərbaycan da bu qlobal qanunauyğunluğun içindədir və onun
dövlətçiliyi – həm tarixi, həm də hüquqi baxımdan – tamamilə
legitimdir.
“Parçalanmış xanlıqlar” mifinin Avropa təcrübəsi ilə
müqayisəsi
Azərbaycan əleyhdarları tez-tez xanlıqlar dövrünə istinad edərək
guya “azərbaycanlıların heç vaxt dövlətçiliyi olmayıb” tezisini
irəli sürürlər. Amma bu arqument feodal dövrünün mahiyyətini
anlamamaqdan doğur. Demək olar ki, bütün böyük Avropa xalqları
siyasi parçalanma mərhələsindən keçib. Almaniya 1871-ə qədər 30-dan
çox dövlətin – krallıqların, hersoqluqların, knyazlıqların və azad
şəhərlərin mozaikası idi. Yalnız Otto fon Bismark bu “yamaqlı”
Almaniyanı vahid imperiyaya birləşdirə bildi. Amma bu gün heç kim
iddia etmir ki, 1871-ə qədər “alman milləti yox idi”.
İtaliya da eyni yolu keçib. 1861-ci ildə Qəribaldinin və Qraf
Kavurun rəhbərliyi ilə birləşənədək Apenin yarımadası Sardiniya
Krallığı, İki Sisiliya Krallığı, Papalıq dövləti, Toskana və bir
çox hersoqluqlardan ibarət idi. Bu, müasir İtaliyanı Roma
imperiyasının və Renessansın varisi hesab etməyə mane olmur.
Feodalizm dövründə hakimiyyət mərkəzlərinin çoxluğu vahid
etnokultural məkanın mövcudluğunu inkar etmirdi.
Eyni mənzərəni Yaxın Şərq və Asiyada da görürük. Məsələn,
Səudiyyə Ərəbistanı yalnız 1932-ci ildə Əbdül-Əziz ibn Səud
tərəfindən Nəcd, Hicaz, Əl-Hasa və digər bölgələrin birləşdirilməsi
ilə vahid dövlətə çevrildi. Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri isə yalnız
1971-ci ildə ayrı-ayrı əmirliklərin federasiyası kimi yarandı. Bu
gün heç kim onların dövlətçiliyini sual altına almır.
Azərbaycan da bu universal tarixi qanunauyğunluğun içindədir.
1918-ci ildə elan olunan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti əsrlərlə
formalaşmış milli dövlətçiliyin siyasi ifadəsi idi. “Vahid mərkəz
yox idi” arqumenti əsassızdır, çünki müasir anlamda milli dövlət
konsepsiyası XIX–XX əsrlərdə formalaşdı.
“İran Azərbaycanı” məsələsi: tarixi-coğrafi kontekst
“Əsl Azərbaycan yalnız İran sərhədlərindədir” iddiası isə
elementar həqiqəti görməzdən gəlməkdir: dövlət sərhədləri həmişə
dəyişkəndir və müharibələr, müqavilələrlə müəyyənləşir. Tarixi
Azərbaycan (Atropatena) həm şimal, həm cənub torpaqlarını –
Urmiyadan şərqdəki əraziləri əhatə edirdi. Hələ e.ə. IV əsrdə
Atropat öz dövlətini quraraq bütün regiona ad vermişdi.
Azərbaycan məkanı rus–fars müharibələrindən sonra bölündü:
1813-cü il Gülüstan və 1828-ci il Türkmənçay müqavilələri
nəticəsində şimal xanlıqları Rusiyaya qatıldı, cənub isə İranda
qaldı. Bu, etnik və ya mədəni parçalanma deyildi, sırf
imperiyaların siyasi demarkasiyası idi. Beləliklə, müasir
Azərbaycan Respublikası tarixi Azərbaycanın şimal hissəsinin təbii
varisi və 1918-ci ildə müstəqillik şansı qazanmış siyasi
mirasçısıdır.
Rusiyanın “dövlətçilik varisliyi” mifi
Müasir Rusiya Federasiyası özünü guya “qədim rus
dövlətçiliyinin” varisi kimi təqdim edir. Amma tarixi reallıq çox
daha mürəkkəbdir. Rusiya vahid “qədim dövlət” üzərində yox, Moskva
knyazlığının qonşu torpaqları əsrlərlə yığması nəticəsində
yarandı.
XIII əsrdəki monqol istilasından sonra bütün rus knyazlıqları
Qızıl Ordanın vassalı oldu. Moskva knyazları məhz orduya xidmət və
xanın etimadı sayəsində irəli çıxdılar: “yarlıq” almaq, xərac
toplamaq hüququ, Orda uğrunda hərbi yürüşlər – bütün bunlar
Moskvanın hegemonluğunu təmin etdi. XIV–XV əsrlərdə Moskva
ardıcıllıqla digər knyazlıqları özünə tabe etdirdi: Tver (1485),
Yaroslavl (1463), Novqorod (1478), Pskov (1510), Ryazan (1521).
Bütün bunlar ya hərbi ekspansiya, ya da birbaşa Ordanın müdaxiləsi
ilə baş verirdi.
Orda olmasaydı, Moskva hegemon ola bilməzdi. Məsələn, İvan
Kalita yalnız xan Öz bəyin etimadına görə böyük knyazlıq yarlığını
və digər knyazlardan xərac toplamaq səlahiyyətini aldı. Bu, siyasi
asılılıq idi, müstəqil seçim yox.
Ancaq XVI əsrin sonu – XVII əsrin əvvəlindən, Ordanın zəifləməsi
və Uqra sahilindəki qarşıdurmadan (1480) sonra Moskva mərkəzləşmiş
dövlətə çevrilə bildi. Həmin dövrdə də ekspansiya davam edirdi:
1552-də Kazan xanlığı, 1556-da Həştərxan xanlığı, 1582–1598-də
Sibir xanlıqları fəth olundu. Bunların hamısı – Ordanın varisi olan
türk dövlətləri idi. Deməli, Moskvanın ekspansiyası həm rus
knyazlıqlarına, həm də müstəqil müsəlman dövlətlərinə qarşı
yönəlmişdi.
Bu proses daha çox kolonial imperiyanın formalaşmasına bənzəyir,
nəinki “vahid qədim dövlətin bərpasına”. Moskva burada “əsl
torpaqları toplayan” yox, müxtəlif etnopolitik məkanları zorla
özünə tabe etdirən aqressor rolunda idi.
Osmanlı paraleli və Moskva mifləri
Mövzunu daha aydın göstərmək üçün Osmanlı imperiyası ilə paralel
aparmaq olar. Anadolu türkləri addım-addım Balkanları, Yaxın Şərqi,
Şimali Afrikanı özlərinə tabe etdilər. Amma heç kim iddia etmir ki,
Osmanlılar guya bu torpaqlarda mövcud olmuş hansısa “vahid qədim
dövlətin” varisi idi. Osmanlı imperiyası hərbi ekspansiyanın,
siyasi ittifaqların və diplomatiyanın nəticəsi idi.
Eyni məntiqlə Moskoviya da əsrlərlə müxtəlif regionları işğal
edərək öz dövlətini qurdu. Bu proses – ardıcıl genişlənmə və
tabeetmə – faktiki olaraq imperiya quruculuğu idi.
“Üçüncü Roma” mifi və tarixi reallıq
Başqa bir nümunə – Müqəddəs Roma imperiyasıdır. O da guya qədim
Roma mirasına sahib çıxırdı, amma əslində alman krallarının
topladığı torpaqların konqlomeratı idi. Moskva da oxşar ideoloji
konstruksiyadan istifadə etdi – “Üçüncü Roma” ideyasını ortaya
ataraq öz hakimiyyətini legitimləşdirməyə çalışdı. Amma bu iddia
tarixi varislikdən çox ideoloji mif idi.
XVII əsrə gəldikdə Moskva çarlığı artıq 5 milyon kv.km-dən böyük
əraziləri əhatə edirdi. Amma bu məkanın yalnız yarısı etnik rus
torpaqları idi. Qalanı türklərin, fin-uqorların, sibir xalqlarının,
Qafqaz toplumlarının yaşadığı ərazilər idi. Yəni Rusiya imperiyası
(və sonra onun varisi olan Rusiya Federasiyası) “qədim dövlətçilik”
üzərində deyil, ardıcıl hərbi fəthlərin əsasında böyüyüb.
Rusiyanın genetik kodu – Orda vassallığı və ekspansiya
Rusiya – nə Kiyev Rusunun, nə də hansısa “vahid qədim rus
dövlətinin” birbaşa varisi deyil. Onun genezisi Moskva knyazlığının
siyasətində yatır. Moskva bir tərəfdən Zolotaya Ordaya sədaqətlə
xidmət edir, digər tərəfdən qonşu knyazlıqlarla mübarizə aparırdı.
Ən “sadiq vassal” olması Moskvanı Orda qarşısında gücləndirdi.
Ordanın süqutu ilə isə Moskva ilk fürsətdə qonşu torpaqları ardıcıl
işğal etməyə başladı.
Bu, güc balansından doğan təsadüfi üstünlük idi, yoxsa qədim və
təbii dövlətçilik yox.
Azərbaycan nümunəsi: sivilizasiya dayaqları üzərində
dövlətçilik
Azərbaycan isə tam fərqli model göstərir. Burada dövlətçilik
yalnız hərbi ekspansiyanın yox, minillik sivilizasiya təcrübəsinin
nəticəsidir. Qafqaz Albaniyası, Atropatena, orta əsr türk
sülalələrinin dövlətləri, Səfəvi imperiyası – bütün bunlar
azərbaycanlıların tarixi dövlətçilik irsinin dayaqlarıdır. Bu irs
mədəniyyətlə, dillə, hüquq ənənələri ilə qidalanıb və vahid milli
özünüdərkin formalaşmasına xidmət edib.
Tarixi məntiqin zirvəsi – 28 may 1918
Bu ardıcıllığın ən mühüm məqamı 28 may 1918-də elan edilən
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətidir. O, azərbaycanlıların əsrlərlə
formalaşmış dövlətçilik təcrübəsinin modern dövrdə siyasi ifadəsi
idi. Parlament, hökumət, ordu, pul vahidi, universitet, beynəlxalq
tanınma – bütün bunlar Azərbaycanın dövlətçilik ənənəsinin canlı və
təbii davamı idi.
Beləliklə, fərq tam aydındır: Azərbaycan dövlətçiliyi –
sivilizasiya fonunda, minillik təcrübə üzərində qurulmuş təbii
tarixi prosesdir. Rusiya dövlətçiliyi isə – imperiya işğallarının,
zorakı mərkəzləşmənin və ideoloji miflərin məhsulu.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti – milli dövlətçiliyin zirvəsi
1918-ci il mayın 28-də yaranan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
təkcə Azərbaycan üçün deyil, bütün Şərq və İslam aləmi üçün tarixi
hadisə idi.
– ADR dünyada ilk dünyəvi parlamentli respublika oldu ki,
müsəlman məkanında quruldu.
– Qadınlara seçki hüququ verildi – həm də Avropanın və ABŞ-ın bir
çox ölkələrindən daha əvvəl.
– Dövlətçiliyin bütün atributları yaradıldı: parlament, hökumət,
milli ordu, milli bank, təhsil sistemi.
– Rəsmi şəkildə “azərbaycanlılar” adı qəbul olundu və milli kimlik
siyasi müstəviyə daşındı.
ADR heç də “ilk dəfə yaranmış dövlət” deyildi. O, əsrlər boyu
formalaşmış milli özünüdərkin və dövlətçilik təcrübəsinin müasir
siyasi formaya çevrilmiş məntiqi nəticəsi idi. Onun ömrünün cəmi 23
ay çəkməsi isə daxili zəifliklə yox, sovet Rusiyasının hərbi-siyasi
təcavüzü ilə izah olunur.
Müasir Azərbaycan Respublikası 1991-ci ildə müstəqilliyini bərpa
edərkən məhz ADR-in hüquqi varisi elan olundu və bu, Konstitusiya
ilə təsbit edildi.
Elmin mövqeyi və siyasi manipulyasiyalar
Nəticə etibarilə, tarix və elmi faktlar açıq şəkildə göstərir
ki:
Azərbaycanlıların milli dövlət quruculuğu prosesi dünyadakı
ümumi tarixi modelə tam uyğun gəlir və Almaniya, İtaliya və digər
xalqların yolundan heç də fərqlənmir. “Azərbaycan” adı qədim tarixi
köklərə malikdir və həm tarixi region, həm də onun şimalında
yerləşən müasir dövlət üçün tam qanuni addır. Xanlıqlar dövrü
dövlətçiliyin yoxluğu yox, feodal dövlətçilik mərhələsi idi. Alman
və italyan knyazlıqları ilə bənzətmələr burada birbaşa və
danılmazdır. 1918-ci il Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti xalqın milli
şüurunun, siyasi iradəsinin və dövlət qurmaq gücünün tarixi
sübutudur.
“Azərbaycan gənc və ya süni dövlətdir” iddiaları isə elmi
arqument yox, siyasi təbliğatın məhsuludur. Bu cür yanaşmalar
tarixi faktlarla deyil, hibrid müharibə metodları ilə bağlıdır –
məqsəd beynəlxalq aləmdə Azərbaycanın nüfuzuna zərbə vurmaq,
dövlətin legitimliyini sual altına almaq, xalqın öz müqəddəratını
təyin etmək haqqını gözdən salmaqdır.
Halbuki tarix sübut edir ki, xalqların çoxu öz dövlətini məhz
XIX–XX əsrlərdə qurub: Almaniya (1871), İtaliya (1861), Bolqarıstan
(1878), Finlandiya (1917), İsrail (1948), Koreya Respublikası
(1948) və onlarla başqa nümunə. Bu – tamamilə normal tarixi
prosesdir.
