Bakı. Trend:
Dünyanın qeyri-müəyyənlik, Qərb iqtisadiyyatlarında durğunluq,
qütbləşmiş diplomatiya və davam edən münaqişələr fonunda yaşadığı
bir dövrdə Çinin Tyançzin şəhəri qlobal miqyaslı hadisələrin
episentrinə çevrildi. Burada Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının (ŞƏT)
25-ci sammiti keçirilir. Tədbir təşkilatın tarixində ən
genişmiqyaslı görüşdür. Gündəlikdə təkcə təhlükəsizlik, ticarət və
inteqrasiya məsələləri deyil, daha dərin və fundamental bir proses
– yeni qlobal nizamın arxitekturasının formalaşması dayanır.
70-dən çox ölkənin və 8 beynəlxalq təşkilatın iştirakı, 10 min
Çin hərbçisinin qatıldığı parad, Si Cinpin, Rəcəb Tayyib Ərdoğan,
Vladimir Putin, Məsud Pezeşkian, Aleksandr Vuçiç və digər
liderlərin strateji çıxışları, Kim Çen Inın səfəri və Ermənistanla
Pakistan arasında diplomatik yaxınlaşma – bütün bunlar sammiti
sadəcə bir koordinasiya platformasına çevirmir, onu epoxanın
dəyişməsinin simvoluna çevirir. Sammitin kuluarlarında səslənən
bəzi fikirlər artıq siyasi doktrinaya çevrilmək üzrədir: “Qərb
anlamını itirir”, “Asiya təkcə ÜDM üzrə yox, ideyalar sahəsində də
böyüyür”, “ŞƏT – yeni G20-dir”.
2001-ci ildə Çin, Rusiya və Mərkəzi Asiya ölkələri arasında
koordinasiya mexanizmi kimi qurulan bu təşkilat artıq öz ilkin
missiyasını çoxdan aşaraq daha geniş bir platformaya çevrilib. Bu
gün onun üzvləri sırasına Hindistan, Pakistan, İran, Qazaxıstan,
Özbəkistan, Qırğızıstan, Tacikistan və 2023-cü ildən etibarən
Belarus daxildir. Namizəd statusunda olan ölkələr arasında isə
Türkiyə (fəxri qonaq), Misir, Azərbaycan və ehtimal ki, Ermənistan
yer alır. Cənubi Qafqazdan iki dövlətin tamhüquqlu üzv olması
sadəcə zaman məsələsidir. Məlumata görə, Hindistan Azərbaycanın
üzvlüyünə etirazlarını geri çəkməyə hazırlaşır, Pakistan isə
Ermənistanı tanımaq müqabilində ondan Kəşmir məsələsində neytrallıq
tələb edir.
Bu dəyişiklik sadəcə diplomatik gediş deyil. Bu, ŞƏT-in ən
mürəkkəb regional ziddiyyətləri belə çözmək və transformasiya etmək
imkanına malik olduğunu sübut edir. ŞƏT hazırda o formatdır ki,
vaxtilə BMT və ATƏT olmaq istəmişdilər: burada ideologiyadan daha
çox coğrafiya ön plandadır, əməkdaşlıq məcburiyyətdən deyil, ortaq
maraqlardan doğur.
Qlobal və regional təhlükəsizlik arxitekturasının yenidən
formatlandığı dövrdə Azərbaycanın ŞƏT-2025 sammitində iştirakı,
xüsusilə də Prezident İlham Əliyevin Tyançzinə səfəri, sadəcə
diplomatik formalıq deyil, konseptual əhəmiyyət daşıyan hadisə idi.
Bu səfər bir mesajdır: Bakı artıq müşahidəçi yox, Avrasiya
siyasətinin aktiv iştirakçısıdır və yaxın zamanlarda təşkilatın
tamhüquqlu üzvünə çevrilə bilər. O da təsadüfi deyil ki, Azərbaycan
bu formatda yalnız iştirakçı kimi yox, Xəzərdən Mərkəzi Asiyaya
qədər bir təsir mərkəzi kimi qəbul edilir.
Sammitdə Prezident İlhai Əliyev “Cənubi Qafqaz və Xəzərin səsi”
kimi təqdim edildi. Bu, sadəcə gözəl metafora yox, real siyasətin
təzahürüdür. Azərbaycan artıq postsovet çərçivəsini aşaraq yeni
subregional əməkdaşlıq formatları yaradır. Bu formatlardan biri
TAUS-dur – Türkmənistan-Azərbaycan-Özbəkistan üçtərəfli
platforması. Bakı tərəfindən 2022-ci ildə irəli sürülən bu təşəbbüs
iqtisadi və nəqliyyat baxımından qarşılıqlı tamamlayıcılığa
əsaslanır və Orta Dəhlizi Rusiya-Belarus və Çin-Malakka
marşrutlarına alternativ kimi formalaşdırmağı hədəfləyir.
TAUS platformasına tezliklə Qazaxıstan da qoşula bilər. 2025-ci
ildə keçirilmiş Aktöbe forumunun nəticələri bunu deməyə əsas verir.
Forumda Xəzər üzərindən logistika zəncirlərinin genişləndirilməsi
müzakirə olunmuşdu. Layihənin texniki detalları – tariflərin
razılaşdırılması, sərhəd prosedurlarının unifikasiyası və gömrük
sistemlərinin rəqəmsallaşdırılması – bilavasitə Bakının
koordinatorluğu ilə həyata keçirilir.
Azərbaycan Türk Dövlətləri Təşkilatında (TDT) da mərkəzi mövqe
tutur. Bu iştirak mədəni diplomatiya ilə məhdudlaşmır. 2024–2025-ci
illərdə Azərbaycan bir sıra mühüm təşəbbüslərlə çıxış edib:
rəqəmsal texnologiyalar üzrə birgə fondun yaradılması, nəqliyyat və
logistika üzrə koordinasiya şurasının formalaşdırılması, türk
ölkələrinin vahid daşıma reyestrinin hazırlanması kimi təkliflər
irəli sürülüb.
2025-ci ilin iyununda Bakıda TDT nəqliyyat nazirlərinin sammiti
keçirilmiş və burada “vahid elektron dəhliz” haqqında razılaşma
imzalanmışdı. Bu təşəbbüs türk ölkələri arasında yükdaşımada
inzibati baryerlərin aradan qaldırılmasını hədəfləyir.
TDT-nin 2025-ci ilin iyulunda yaydığı rəsmi hesabatda bildirilir
ki, 2025-ci ilin ilk rübündə Azərbaycanın türk dövlətləri ilə
ticarət dövriyyəsi 31% artıb. Orta Dəhliz üzrə yükdaşımaların 61%-i
Azərbaycanın ərazisindən keçib. Bu isə sistemli yanaşmanın
nəticəsidir: Ələt limanında üçüncü yük terminalının tikintisi başa
çatıb, Azərbaycan Dəmir Yolları isə Özbəkistan və Qazaxıstanla əldə
edilmiş razılaşmalar çərçivəsində 48 yeni lokomotiv və 3000 vaqon
alıb.
Azərbaycan və Çin iqtisadi əməkdaşlığı təkcə xammal mübadiləsi
ilə məhdudlaşmır. 2025-ci ildə iki ölkə arasında ticarət dövriyyəsi
3,4 milyard dolları keçib ki, bu da 2024-cü ilin eyni dövrü ilə
müqayisədə 18% artım deməkdir. Azərbaycanın Çinə əsas ixrac
məhsulları neft-kimya məhsulları, pambıq, ferroərintilər və
alüminium istehsalıdır. Əvəzində isə Çin Azərbaycana maşınqayırma
məhsulları, elektron komponentlər və telekommunikasiya
avadanlıqları ixrac edir.
2025-ci ilin avqustunda Şençjendə Azərbaycanın ikinci Ticarət
Palatası açılıb, Lançjou şəhərində isə “Bir kəmər – bir yol”
təşəbbüsünün Ələt limanı ilə uzlaşdırılması çərçivəsində
Azərbaycan-Çin logistika mərkəzinin tikintisi başa çatdırılıb. Bakı
bu layihələrdə sadəcə iştirakçı yox, onları öz milli ixrac
strategiyasına inteqrasiya edən tərəf kimi çıxış edir.
Çin bankları artıq yerli zəmanətlər əsasında Azərbaycan
layihələrinə kreditlər ayırmağa başlayıb – bu isə Bakının iqtisadi
siyasətinə olan inamın göstəricisidir. Məsələn, China Development
Bank Gürcüstan və Azərbaycan ərazisindən keçən beynəlxalq yük
marşrutunun Buxarest hissəsinin genişləndirilməsinə 230 milyon
dollar həcmində maliyyələşmə ayırıb.
Azərbaycan ŞƏT-də müşahidəçi statusu ilə iştirak etsə də, onun
real təsiri formal statusdan daha genişdir. Belə ki, sammitin
kuluarlarında Bakıya genişləndirilmiş səlahiyyətlərlə dialoq
tərəfdaşı statusunun verilməsi məsələsi gündəmə gəlib. Xüsusilə
nəqliyyat, enerji və antikrizis sahələrində bu status Azərbaycana
bəzi layihələrdə veto hüququ da verə bilər. Bu, təşkilat tarixində
presedent ola bilər: ilk dəfə əsas üzv olmayan bir dövlət seçilmiş
sahələrdə həlledici söz sahibi olur.
ŞƏT Katibliyinin nümayəndəsinin sözlərinə görə, Azərbaycan Xəzər
regionunda risklərin monitorinqi üçün inteqrə olunmuş platformanın
yaradılmasını təklif edib. Bu platforma kibertəhlükələr, logistika
pozuntuları və enerji təhlükəsizliyi sahələrini əhatə edəcək. Bu
yanaşma Özbəkistan, Türkmənistan, hətta İran tərəfindən də müsbət
qarşılanır – onlar Azərbaycanda etibarlı və praqmatik tərəfdaş
görürlər.
Beləliklə, Bakı hadisələrin ardınca getməyən, əksinə gündəmi
formalaşdıran bir aktora çevrilir. Azərbaycan ŞƏT arxitekturasına
sadəcə inteqrasiya olunmur – o, bu arxitekturanı daxildən
modernləşdirir. Və bunu suverenliyin dəyərini bilən, coğrafiyanı
geosiyasətə çevirə bilən bir dövlətin ləyaqəti ilə edir.
Fərq göz qabağındadır. ABŞ Asiyadan gətirilən neft, alüminium və
batareyalara 50–100% gömrük rüsumu tətbiq etdiyi, Brüssel isə
Almaniya iqtisadiyyatını tənəzzüldən xilas etməyə çalışdığı bir
vaxtda, Tyançzində yeni dəhlizlər, enerji, investisiya və rəqəmsal
platformalar üzrə sazişlər imzalanır.
Beynəlxalq Valyuta Fondunun məlumatına görə, 2025-ci ildə ŞƏT
ölkələrinin ümumi ÜDM-i alıcılıq qabiliyyəti pariteti üzrə 38
trilyon dolları keçib. Müqayisə üçün: G7 ölkələrinin göstəricisi 33
trilyondur. Çin, Hindistan, Rusiya, İran və Türkiyə – bu beş ölkə
Yer kürəsinin əhalisinin 45%-dən çoxunu təşkil edir. Və ən
önəmlisi: bu ölkələrin iqtisadi artım tempi Avropa İttifaqından
orta hesabla 2,5 dəfə yüksəkdir.
Çinin Cənubi Qafqazda əsas tərəfdaş kimi Azərbaycanı seçməsi nə
təsadüfdür, nə də mövsümi geosiyasi zərurət. Bu, qarşılıqlı
etimada, praqmatizmə və geoiqtisadi hesablara əsaslanan şüurlu
strateji qərardır. Azərbaycan heç bir qlobal gücün peyki deyil,
antixətaist blokların üzvü deyil, sanksiya rejimlərində iştirak
etmir. Bu, yüksək siyasi sabitlik, dayanıqlı maliyyə sistemi və
fəal regional gündəmə malik bir dövlətdir.
Daha 2015-ci ildə Pekin rəsmi şəkildə Azərbaycanı “Bir kəmər –
bir yol” təşəbbüsünü dəstəkləyən ölkələr siyahısına daxil etmişdi.
O vaxtdan bəri əməkdaşlıq səviyyəsi davamlı olaraq artaraq 2024-cü
ildə tarixi rekordlara çatıb.
Azərbaycan ilə Çin arasında ikitərəfli ticarət dövriyyəsi 38%
artaraq 3,1 milyard ABŞ dollarını keçib. Bu ticarət dövriyyəsinin
təxminən 80%-i Çin tərəfindən Azərbaycana ixrac edilən maşınqayırma
avadanlıqları, telekommunikasiya texnologiyaları və bərpa olunan
enerji üçün komponentlərdən (külək və günəş energetikası) ibarət
olub. Eyni zamanda Azərbaycan Çinə neft, alüminium, pambıq və
neft-kimya məhsullarının tədarükünü əhəmiyyətli dərəcədə
artırıb.
Çin hazırda Azərbaycanda yaşıl energetika sektoruna ən çox
sərmayə qoyan xarici investora çevrilib. Xüsusilə Ələt Azad
İqtisadi Zonası (AFEZ) çərçivəsində China Energy Engineering
Corporation və Çin fondları – Silk Road Fund və EximBank China-nın
dəstəyi ilə gücü 230 MVt olan günəş elektrik stansiyasının
tikintisinə başlanılıb.
2024-cü ilin oktyabrında Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin
Çinə etdiyi dövlət səfəri Bakı-Pekin münasibətlərində yeni bir
mərhələnin başlanğıcı kimi tarixə düşdü. Bu səfər təkcə protokol
xarakterli deyil, həm də dərin strateji və iqtisadi məzmunu ilə
seçildi. Prezident Administrasiyasının yaydığı rəsmi məlumata
əsasən, Pekində keçirilən yüksək səviyyəli görüşlər və danışıqlar
zamanı Azərbaycan və Çin arasında müxtəlif sahələr üzrə çoxşaxəli
əməkdaşlıq gündəliyi formalaşdı.
Danışıqların əsas istiqamətlərindən biri nəqliyyat-logistika
infrastrukturu oldu. Bu çərçivədə China Communications Construction
Company (CCCC) ilə aparılan müzakirələr xüsusilə önəmlidir. Məhz bu
şirkət Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanının ikinci fazasının –
yəni illik 2 milyon TEU konteyner terminalının və müasir logistika
mərkəzinin tikintisi üzrə baş podratçı kimi çıxış edir. Layihə,
Azərbaycanın beynəlxalq yükdaşıma marşrutlarındakı rolunu
əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirəcək, Zəngəzur dəhlizi ilə Çindən
Avropaya qədər uzanan nəqliyyat şəbəkəsinin strateji halqasına
çevriləcək.
Energetika sahəsində isə Çinin China Energy şirkəti ilə
əməkdaşlıq ön plana çıxdı. Bu qurum artıq Azərbaycanın yaşıl enerji
sektorunda əsas strateji tərəfdaş statusunu qazanıb. Prezident
İlham Əliyevin səfəri çərçivəsində yaşıl enerji layihələrinin
genişləndirilməsi, bərpa olunan enerji mənbələri üzrə birgə
investisiya fondlarının yaradılması və yeni texnologiyaların
tətbiqi barədə razılıqlar əldə olundu. Bu, Azərbaycanın “yaşıl
keçid” strategiyasına uyğun olaraq, Çin kapitalı və texnologiyası
ilə irəliləməsinə şərait yaradacaq.
Rəqəmsal texnologiyalar sahəsində əməkdaşlıq isə ZTE Corporation
ilə təmaslar fonunda daha da dərinləşdi. 5G şəbəkələrinin
qurulması, kiber təhlükəsizlik, süni intellekt və bulud
texnologiyalarının tətbiqi üzrə razılaşmalar əldə olundu. ZTE artıq
Bakıda elmi-tədqiqat (R&D) mərkəzi açaraq texnologiyaların
lokallaşdırılması prosesinə start verib. Bu, təkcə informasiya
texnologiyaları sahəsində deyil, həm də insan kapitalının inkişafı
və milli innovasiya ekosisteminin formalaşması baxımından strateji
addımdır.
Səfərin iqtisadi nəticələrindən biri də Çin tərəfindən Ələtdə
yerləşən Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanının ikinci fazasının
maliyyələşdirilməsinə dair öhdəliklərin təsdiqlənməsi oldu. Yeni
mərhələdə limanın illik yükötürmə qabiliyyəti 17 milyon tona qədər
artırılacaq, dəmir yolu, dəniz və avtomobil nəqliyyatının kəsişdiyi
Ələt zonasında multimodal logistika mərkəzi yaradılacaq. Bu isə
Azərbaycanın regional logistik mərkəz kimi statusunu daha da
möhkəmləndirəcək.
Azərbaycan-Çin tərəfdaşlığının əsas istiqamətlərindən biri
Transxəzər marşrutunun Çinin qərb vilayəti Sintszyanla
uzlaşdırılmasıdır. 2024-cü ildə 8 milyon tondan çox yük Qazaxıstan,
Xəzər, Azərbaycan vasitəsilə qərb istiqamətinə daşınıb. Bu yüklərin
35%-dən çoxunu Çindən Avropa, Türkiyə və Yaxın Şərqə göndərilən
məhsullar təşkil edib.
Pekin Azərbaycanı sadəcə tranzit ölkəsi kimi deyil, geosiyasi
risklərdən – Rusiya-Ukrayna müharibəsi və İranın nəqliyyat
sistemindəki qeyri-sabitlik kimi – uzaq, sabit tədarük zəncirində
həlledici halqa kimi görür.
Əgər 2024–2025-ci illərin geosiyasi dəyişikliklərinə diqqətlə
baxsaq, Xəzər zonası və Mərkəzi Asiyanı əhatə edən yeni bir
inteqrasiya formatının doğulduğunu görərik. Bu formata şərti olaraq
TAUS adı verilib – Türkmənistan, Azərbaycan, Özbəkistan adlarının
ilk hərflərindən ibarət abreviatura.
TAUS-un yaranması sadəcə diplomatik ekzotika deyil. Bu, Qərbdən,
Rusiyadan və Çindən asılı olmayan dayanıqlıq mexanizmlərinin
yaradılmasına olan zərurətin cavabıdır. Oxşar tarixi-kulturoloji
kodlara və yaxın siyasi-iqtisadi modellərə malik ölkələrin
subregional əməkdaşlıq arxitekturası qurmaq cəhdidir.
TAUS çərçivəsində həyata keçirilən əsas layihələrdən biri
Türkmənistanın Xəzərdən keçən sualtı enerji kabeli təşəbbüsünə
qoşulmasıdır. 2024-cü ildə Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan
yaşıl enerjinin Orta Asiyadan Cənubi Qafqaza, ordan isə Türkiyə və
Avropaya ötürülməsi üçün 1 QVt gücündə vahid enerji dəhlizinin
yaradılması barədə saziş imzalayıblar. 2025-ci ilin mayında Aşqabad
bu layihədə iştirak etmək niyyətini rəsmi olaraq bəyan edib.
Texniki baxımdan layihə 370 km uzunluğa və 1,8 milyard dollar
dəyərə malik olacaq. Kabel Aktau ilə Ələt arasında çəkiləcək.
Layihənin maliyyələşdirilməsi Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı
(EBRD) və Asiya İnfrastruktur İnvestisiya Bankı (AIIB) tərəfindən
təmin olunur. Texniki tərəfdaşlar isə Almaniyanın Siemens və Çinin
PowerChina şirkətləridir.
TAUS təkcə enerji deyil, həm də logistikadır. 2024-cü ildə
Türkmənistanla Azərbaycan arasında dəmir yolu yük dövriyyəsi 52%
artıb. Bakı, Türkmənbaşı və Qazaxıstanın Aktau limanları tarif və
yükləmə siyasətini sinxronlaşdırmağa başlayıblar. Sinqapurun
CrimsonLogic və Özbəkistanın UzAutoTrans şirkətlərinin dəstəyi ilə
yüklərin izlənilməsi üçün vahid elektron platforma yaradılır.
Logistika sistemlərinin inteqrasiyası sayəsində Transxəzər
marşrutu ilə Çindən Türkiyəyə yük daşımalarının müddəti 2022-ci
ildəki 22 gündən 2025-ci ildə 14 günə qədər azaldılıb.
TAUS mədəni diplomatiya sahəsində də fəallığını artırır. 2024-cü
ildə “Xəzər turizm halqası” təşəbbüsünün hazırlanmasına start
verilib. Bu marşrut Abşeronda yerləşən elit Sea Breeze kurortunu,
Türkmənistanın Avaza bölgəsini və Özbəkistanın Nukus bölgəsində
yaradılan sahilyanı turizm mərkəzini birləşdirir.
Şengen vizasının analoqu kimi TAUS vizasının tətbiqi və “Xəzər
ekspressi” adlı kruiz xəttinin istifadəyə verilməsi planlaşdırılır.
Layihə çərçivəsində Çin investisiyaları ilə gəmilər və sahilyanı
infrastruktur inşa ediləcək. Çin şirkəti Fosun Tourism Group
Abşeron sahilində mehmanxana kompleksi tikməyi və Türkmənistanla
Özbəkistanda turizm infrastrukturu üçün 150 milyon dollara qədər
sərmayə yatırmağı planlaşdırır.
TAUS klassik dövlətlərarası əməkdaşlıqdan kənara çıxaraq
texnoloji tərəfdaşlıq formatı təqdim edir. 2025-ci ildə Bakıda,
Aşqabadda və Daşkənddə qabaqcıl ekoloji və enerji həllərinin
tətbiqi üçün regional “yaşıl hablar” yaradılması layihəsinə start
verilib.
Bu təşəbbüs BƏƏ-nin Future Fund-u və Çinin Qlobal İnkişaf
Təşəbbüsü (Global Development Initiative) çərçivəsində dəstəklənir.
Bakıdakı hab tullantıların emalı və hidrogen istehsalı üzrə
ixtisaslaşacaq, Aşqabadda günəş enerjisi üzrə elmi park, Daşkənddə
isə “dayanıqlı inkişaf akademiyası” yaradılacaq. Akademiya Masdar
(BƏƏ), Huawei (Çin) və Saudi Aramco (Səudiyyə Ərəbistanı) ilə
əməkdaşlıq edəcək.
Beləliklə, TAUS efemer diplomatik ittifaq deyil, ŞƏT və geniş
Avrasiya sisteminə inteqrasiya olunan dayanıqlılıq və praqmatizm
oxudur. O, gələcəyin öz arxitekturasını formalaşdırır.
ŞƏT sammiti təşkilatın təkcə coğrafi miqyasını deyil, həm də
siyasi elastikliyini bir daha nümayiş etdirdi. İran, KXDR,
Hindistan və Türkiyə kimi bir-birindən ciddi şəkildə fərqlənən
xarici siyasət vektorlarına sahib ölkələrin eyni platformada
əməkdaşlıq etməsi, təşkilatın artıq daxili ziddiyyətlərdən
çəkinmədiyini göstərir. Tehran, Pxenyana, Yeni Dehli və Ankara –
hər biri öz maraqlarını qoruyaraq ŞƏT çərçivəsində öz yerini və
dilini tapıb.
İran yeni prezident Məsud Pezeşkianın rəhbərliyi ilə Fars
körfəzi təhlükəsizliyi və enerji siyasətində Çin və Rusiya ilə daha
sıx strateji tərəfdaşlığa üstünlük verir. Bu kurs, həm Tehranın
Qərblə gərgin münasibətlərinə cavabdır, həm də İranın Çin
vasitəsilə Asiyada yeni iqtisadi açılımlara çıxmaq istəyindən
qaynaqlanır.
Hindistan Çinə qarşı strateji skeptisizminə və illərlə davam
edən sərhəd mübahisələrinə baxmayaraq, ŞƏT-də fəallığını qoruyur.
Narendra Modinin Si Cinpin və Rəcəb Tayyib Ərdoğanla keçirdiyi
görüşlərdən sonra verdiyi bəyanat – Mərkəzi Asiyada “ticarət və
infrastruktur diplomatiyasının üfüqlərini genişləndirməyə” hazır
olduğu barədə sözləri – Yeni Dehlinin bu platformaya səmimi
yanaşdığını göstərir. Hindistan həm Rusiya, həm Çin, həm də Mərkəzi
Asiya bazarları üçün açar oyunçu olaraq qalmaq niyyətindədir.
Türkiyə isə öz növbəsində, NATO üzvü olsa da, Asiya
strukturlarına yaxınlaşmaq kursunu açıq şəkildə davam etdirir.
Prezident Ərdoğan sammitdəki çıxışında qeyd etdi ki, “Türkiyə Asiya
əsrinin təbii hissəsidir və biz qarşılıqlı hörmət, bərabərlik və
fayda əsasında bütün təşəbbüslərə açığıq.” Bu mesaj, ŞƏT daxilində
Ankara üçün dərinləşən strateji rolun konturlarını cızır. Ərdoğanın
Çin lideri Si Cinpin və Rusiya prezidenti Vladimir Putinlə
görüşlərində “türk-Çin sənaye zonası” ideyasını müzakirə etməsi,
Türkiyənin iqtisadi inteqrasiyaya və siyasi çoxtərəfliliyə
sadiqliyini bir daha təsdiqlədi.
Sammitin informasiya gündəmini silkələyən ən gözlənilməz xəbər
isə Pakistanın Ermənistanla diplomatik münasibətlər qurması oldu.
İslamabadın bu qərarı təkcə onunla əlamətdar deyil ki, Pakistan bu
vaxta qədər Ermənistanı hətta dövlət kimi tanımırdı. Əsas məsələ
ondadır ki, bu addım ŞƏT daxilində yaranan yeni kompromis və
transformasiya xəttinin nəticəsidir.
Əvvəla, bu qərar Azərbaycanın razılığı olmadan mümkün olmazdı.
Bakı İslamabadın İƏT, D-8 və hərbi əməkdaşlıq çərçivəsində əsas
strateji tərəfdaşı olaraq bu geosiyasi manevrə “yaşıl işıq”
yandırdı. Çünki Azərbaycan anlayır ki, ŞƏT daxilindəki diplomatik
oyun qaydaları fərqlidir və burada kompromislər, balanslar və
strateji razılaşmalar daha mürəkkəbdir.
İkincisi, bu addım Ermənistan üçün ŞƏT-ə qapı açır. Pakistanın
etirazını geri çəkməsi, Hindistanın da gələcəkdə Azərbaycanla bağlı
müəyyən mövqelərdə yumşalması ilə nəticələnə bilər. Əgər bu
diplomatik domino düzülüşü baş tutarsa, 2026-cı ildə keçiriləcək
növbəti ŞƏT sammitində “ikiqat üzvlük” – həm Azərbaycanın, həm də
Ermənistanın eyni vaxtda təşkilata qəbul olunması mümkündür.
Bu isə artıq regional və qlobal anlamda ciddi siqnaldır. Bu
addım göstərir ki, ən çətin və dərin köklü münaqişələr belə
beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində dialoq və əməkdaşlıq məntiqinə
keçə bilər. Qarşıdurma deyil, inteqrasiya. Təsadüfi deyil ki, ŞƏT
getdikcə yalnız təhlükəsizlik platforması yox, həm də diplomatik
transformasiya məkanı funksiyasını yerinə yetirir. Bu, XXI əsrin
Asiya mərkəzli yeni dünya nizamının əsas rəmzlərindən biri olmağa
namizəddir.
ŞƏT-in əsas fərqi ondadır ki, bu təşkilat Qərbin dağılmasına
deyil, əməkdaşlığın yenidən qurulmasına yönəlib. Bu, digər
“alternativ qloballaşma” formatlarından fərqli yanaşmadır. ŞƏT-ə
üzv heç bir ölkə Avropa İttifaqı, ABŞ və ya beynəlxalq
təşkilatlarla əməkdaşlıqdan imtina etmir. Hətta sanksiya altındakı
İran və KXDR belə dünyanı “dağıtmaq” çağırışı etmir.
Məhz buna görə ŞƏT Asiyanın NATO-su deyil. Bu – elastiklik,
dialoq və maraqların konfiqurasiyası platformasıdır. Misirin naziri
İranla bir masada otura bilir, hindli çinli ilə, türkiyəli özbək
ilə birgə işləyə bilir. Bu isə yeni qlobal düşüncə modelidir –
zorla diktə edən deyil, seçim təklif edən model.
ŞƏT-in modeli – bu, konfiqurasiya olunmuş geosiyasətdir. Burada
güc mərkəzləri sabit deyil, hərəkətlidir. Burada “soyuq müharibə”
yoxdur, lakin soyuq hesab var. Burada diplomatiya silahdan
vacibdir. Burada infrastruktur şüardan üstündür. Və bu sistemin
memarlarından biri də Azərbaycandır.
Artıq gələcək gəlib və bu gələcək Asiyadan gəlir. Tyançzində
keçirilən ŞƏT sammiti təkcə regionun deyil, ümumiyyətlə qlobal
geosiyasi mənzərənin dəyişdiyini nümayiş etdirdi. Bu sammitin beş
əsas dərsi dünyanın yeni reallığını başa düşmək üçün
yetərlidir.
Birincisi, dünya artıq “Qərb və qalan dünya” bölgüsünə sığmır.
Qalan dünyanın öz daxili məntiqi formalaşıb və bu məntiq nə
Vaşinqtondan, nə də Brüsseldən gələn sanksiyalara, təlimatlara, ya
da rüsumlara əsaslanır. O, getdikcə daha az asılı olur və daha çox
öz maraqları əsasında hərəkət etməyə başlayır. Əslində, bu artıq
tamamilə yeni bir dünya modelidir.
İkincisi, Asiya təkcə iqtisadi artım coğrafiyası deyil. O, artıq
praqmatizmin və rasional düşüncənin qlobal ideologiyasına çevrilib.
Qərb hələ də ideoloji kodlara, normativ dogmalara və sınaqdan
çıxmamış doktrinalara güvənir, halbuki Tyançzində qələbə çalan Şərq
dogma üzərində deyil, məntiq və fayda üzərində üstünlük
qazandı.
Üçüncüsü, Azərbaycan özünün xarici siyasəti ilə bir daha sübut
etdi ki, nə Qərbə qapılanmaq, nə də Şərqə tam yönəlmək zəruridir.
Bakı nə bir ittifaqı dağıtdı, nə də digərinə qatıldı. O, öz xarici
siyasətini balans üzərində quraraq yeni formatların təşəbbüskarı və
yaradıcısı oldu. Nəticədə Azərbaycan nə Qərbdən uzaqlaşdı, nə də
Şərqə yaxınlaşdı – əksinə, özü Şərqlə Qərbi birləşdirən əsas haba
çevrildi.
Dördüncüsü, münaqişələrin həlli mümkündür və bu yalnız
prinsipial ritorikadan deyil, institusional çərçivələrdə qarşılıqlı
hörmət və etimada əsaslanan əməkdaşlıqdan keçir. Pakistan və
Ermənistanın ŞƏT çərçivəsində əldə etdiyi razılaşmalar bu baxımdan
dönüş nöqtəsidir. Onların arasındakı tarixi və həssas
ziddiyyətlərin belə yumşaldılması və müəyyən institusional
mexanizmlərə daşınması, digər münaqişələr üçün də nümunə ola
bilər.
Beşinci və ən vacib dərs isə ondan ibarətdir ki, gələcəyin
qlobal təhlükəsizlik və inkişaf sistemi bloklar arasında
qarşıdurmaya deyil, şəbəkə tipli əlaqələrə, dinamik maraq
cəbhələrinə və çevik ittifaqlara əsaslanacaq. Və bu yeni dünyada
Azərbaycan artıq obyekt deyil, subyektdir; o, sadəcə bir bufer yox,
strateji körpüdür; o, izləyici deyil, qurucudur. Bakı yeni
geosiyasi arxitekturanın fəal iştirakçısına çevrilərək həm
regionda, həm də daha geniş coğrafiyada söz sahibi olduğunu nümayiş
etdirir.
Artıq gələcək gəlib və bu gələcək Asiyadan başlayır – Azərbaycan
isə bu gələcəyin mərkəzindədir.
… Amansız geosiyasi çalxalanmalar fonunda Azərbaycan qaydaları
müəyyənləşdirir, formatlar təklif edir, gələcəyə sərmayə qoyur,
hablar açır, Mərkəzi Asiyanı Avropa ilə, Çini Qara dənizlə, ŞƏT-i
Türk Dövlətləri Təşkilatı ilə, İranı Avrasiya ilə birləşdirir. Bu
artıq diplomatiya deyil, bu, sivilizasiya miqyasında
strategiyadır.
Və Tyançzinin əsas nəticəsi də məhz budur: XXI əsr həqiqətən də
Asiya əsri olacaq. Amma bu Asiyada həm Xəzərin, həm də Azərbaycanın
öz yeri olacaq.
Təsadüfi deyil ki, Azərbaycanı hazırda “qitənin strateji
instinkti” adlandırırlar.
