Bakı. Trend:
Çinin Tianjin şəhərində keçirilən Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının
zirvə toplantısı sadəcə diplomatik tədbir yox, yeni dünyanın
konturlarını cızan tarixi məqam kimi yadda qalır. Bu sammit
miqyasına, simvolikasına və təqdim etdiyi siyasi mesajlara görə
təşkilatın bütün keçmişini kölgədə qoydu.
Əgər əvvəllər ŞƏT görüşləri regional təhlükəsizlik və əməkdaşlıq
məsələlərinin müzakirə meydanı kimi qəbul olunurdusa, bu dəfə
tribunal qlobal xarakter aldı – bəşəriyyətin sabahı, dünya
düzəninin gələcək arxitekturası buradan müzakirə olundu. Tianjin
artıq sadəcə danışıqlar məkanı deyil, postqərb çoxqütblü düzənin
rəsmi başlanğıc nöqtəsi kimi tarixi status qazandı.
Sammitin ab-havasını təsvir etmək üçün ən güclü metafora böyük
orkestrdir: hər bir ölkə öz alətində səsini ucaldırdı, amma ritmi
və ahəngi müəyyənləşdirən dirijor Çin idi. Zirvəni açan Çin lideri
Si Cinpin “ədalətli və dayanıqlı beynəlxalq düzən” çağırışı ilə
çıxış edərək bəyan etdi ki, “təkqütblü diktat dövrü artıq geridə
qalıb”. Bu sözlər zalda gurultulu alqışla qarşılandı, çünki
Avrasiya dövlətlərinin əksəriyyəti çoxdan özgə oyunlarının və
sanksiya müharibələrinin girovu olmaqdan yorulmuşdu.
Tianjində səslənən bu bəyanatlar təkcə diplomatik protokolun bir
hissəsi yox, qlobal siyasətin istiqamətini dəyişən siqnal oldu.
Sammitin nəticələri yeni əməkdaşlıq okeanına çıxan gəmilər kimi
oldu.
Toplantıda 24 sənəd imzalandı. Əsas sənəd – “Tianjin
Bəyannaməsi” – ŞƏT-in 2035-ci ilə qədər inkişaf məqsədlərini
müəyyənləşdirir. Burada bir neçə istiqamətə xüsusi diqqət ayrılıb:
iqtisadiyyat və ticarət – ŞƏT inkişaf bankının yaradılması, enerji
platformasının işə salınması, milli valyutalarda hesablaşmaların
genişlənməsi; texnologiya və gələcək – ŞƏT Süni İntellekt
Mərkəzinin təsisi, rəqəmsallaşma üzrə ortaq layihələr, BeiDou
naviqasiya sisteminin üzv ölkələrə açılması; enerji və ekoloji –
yaşıl keçid sazişi, bərpa olunan enerji mənbələrinin inkişafı;
təhlükəsizlik – terrorizmə, kibertəhlükələrə və transmilli
cinayətkarlığa qarşı mübarizə mexanizmlərinin gücləndirilməsi.
Bu addımlar göstərir ki, ŞƏT artıq klassik “təhlükəsizlik klubu”
çərçivəsindən çıxaraq tamhüquqlu inteqrasiya layihəsinə çevrilir.
Əvvəllər sadəcə regional risklərin müzakirə olunduğu forum idisə,
indi bankları, texnoloji alyansları və enerji layihələri ilə real
əməkdaşlıq infrastrukturu formalaşdırır.
ŞƏT dünya siyasətinin sularına buraxılan böyük bir gəmi kimi
çıxış edir. Onun gövdəsi müxtəlif ölkələrin poladından yığılıb,
yelkənləri isə yeni ideyaların küləkləri ilə doludur.
Çin üçün bu sammit özünütəsdiq anına çevrildi. Si Cinpin və onun
administrasiyası Tianjini yeni dünyanın paytaxtı kimi göstərmək
üçün hər şeyi etdi. “ŞƏT plus” formatında keçirilən
genişləndirilmiş toplantıda 20-dən çox lider və beynəlxalq təşkilat
iştirak etdi. Bu təkcə üzv dövlətlər deyildi, həm də Fars körfəzi,
Afrika və Latın Amerikası ölkələrindən dəvət olunan tərəfdaşlar
idi.
Mesaj sadə idi: Çin ətrafında istənilən Qərb alyansına bərabər
gücə malik blok yarada bilir. NATO-nun böhranı və ABŞ-ın ticarət
müharibələri fonunda Pekinin təşəbbüsü daha çevik və “hamı üçün
fayda” prinsipi üzərində qurulmuş alternativ kimi görünür.
Bu kontekstdə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin səfəri xüsusi
önəmə malikdir.
Onun sammitdə iştirakı və keçirdiyi görüşlər Bakını yeni
Avrasiya şəbəkəsinin əsas qovşaqlarından birinə çevirdi.
Prezident İlham Əliyev Çin Enerji Mühəndislik Korporasiyası, “Sichuan Sunsync Photovoltaic Technology”, “China Electronics
Technology Group Corporation” (CETC) və “China Communications
Construction Company” (CCCC) rəhbərləri ilə görüşdü. Danışıqların
mövzusu artıq gələcək deyil, bu günün reallığı idi: bərpa olunan
enerji, rəqəmsal iqtisadiyyat, kibertəhlükəsizlik, nəqliyyat və
şəhər infrastrukturunun qurulması.
Bu layihələrin hər biri sadəcə biznes deyil, Azərbaycanın
gələcəyinin bünövrəsinə qoyulan kərpicdir.
“Yaşıl” enerji keçidi ölkənin karbohidrogenlərdən asılılığını
azaldacaq, rəqəmsallaşma dövlət institutlarını gücləndirəcək, Bakı
limanı və şəhər metropoliteninin inkişaf etdirilərək
genişləndirilməsi isə ölkəni yeni axınların keçdiyi qovşağa
çevirəcək. Azərbaycan Şərqlə Qərbi, Şimalla Cənubu birləşdirən
halqadır. Orta Dəhliz yaxın illərdə Suez kanalı və ya Transsibir
magistralı ilə müqayisə oluna biləcək nəqliyyat arteriyasına
çevrilə bilər. İqtisadi məntiq sadədir: Çindən Avropaya konteyner
daşınması Rusiya üzərindən 30–35 gün, Süveyş kanalı ilə 40–45 gün,
Azərbaycan və Xəzər üzərindən isə cəmi 12–15 gün çəkir.
Fərq göz qabağındadır: vaxt üç dəfəyə qədər qısalır. Şirkətlər
üçün hər həftəlik gecikmənin milyonlarla dollara başa gəldiyi
şəraitdə bu amil Azərbaycanı qlobal təchizat zəncirlərinin əsas
halqasına çevirir. Buradakı metafora belədir: Bakı Avrasiyanın
“nəbzi” olur – materikin bir ucundan o birinə ticarət axınlarını
ötürən ürək.
Lakin Azərbaycanın bu rolu vakuumda deyil. Avrasiya xəritəsində
nəhənglərin maraqları toqquşur: Çin “Bir kəmər, bir yol” layihəsini
irəli aparır; Rusiya ənənəvi tranzit marşrutlarına nəzarəti
saxlamağa çalışır; ABŞ TRIPP təşəbbüsü ilə Zəngəzur dəhlizinə daxil
olaraq Moskva və Tehranın təsirini zəiflətməyə cəhd edir; Türkiyə
dəhlizi “türk körpüsü” kimi görür; İran isə onu öz tranzit
inhisarına təhdid hesab edir.
Tianjin sammiti aydın göstərdi ki, Azərbaycanın qarşısında bütöv
imkanlar palitrası açılır. Energetika sahəsində Çin
investisiyalarının yaxın 5 ildə Günəş və külək layihələrinə 2
milyard dollardan artıq çatacağı gözlənilir.
Nəqliyyatda Ələt Bakı limanının ikinci mərhələsi onun gücünü
illik 25 milyon ton yükə qədər artıracaq.
Rəqəmsallaşmada CETC ilə kibertəhlükəsizlik sahəsində ortaq
layihələr Azərbaycanın regionda rəqəmsal dayanıqlılıq baxımından
ilk onluğa daxil olmasına şərait yaradacaq. Amma çağırışlar da az
deyil: Rusiya və İran rəqabəti, qlobal iqtisadi artımın zəifləməsi
təhlükəsi, ABŞ-dan gələn texnoloji təzyiq.
Metaforik müstəvidə Azərbaycan ŞƏT orkestrində skripkadır.
Skripka ən gur səslənən alət olmasa da, məhz onun verdiyi
melodiyasız simfoniya ahəngini itirər. Bakı bu böyük orkestrdə Çin,
Türkiyə, Rusiya, Pakistan səslərini birləşdirən bağlayıcı rol
oynayır. Əgər bu melodiya inamla və aydın şəkildə səslənsə, orkestr
vahid ritmdə ifa edəcək.
Azərbaycan Prezidentinin Çinə səfəri və ŞƏT sammitində iştirakı
sadəcə diplomatik təqvim hadisəsi deyildi.
Bu, Azərbaycanın özünü ticarət, texnologiya və diplomatiya
dünyasının mərkəzi kimi mövqeləndirdiyi gələcəyə atılan addım idi.
Tarix bu səfəri Avrasiya şahmat taxtasında yeni fiqurun – artıq
təkcə özü üçün deyil, bütün oyunun harmoniyası üçün oynayan
Azərbaycanın – meydana çıxışı kimi yadda saxlayacaq
Sammitin əhəmiyyətini anlamaq üçün daha geniş panoramaya baxmaq
lazımdır.
2025-ci ildə ŞƏT artıq regional klub deyil, planet əhalisinin
yarısından çoxunu və dünya ÜDM-nin təxminən 30 faizini birləşdirən
quruma çevrilib.
ŞƏT ölkələrinin və tərəfdaşlarının birgə iqtisadiyyatı 45
trilyon dollar təşkil edir ki, bu da ABŞ və Avropa İttifaqının
birgə göstəricisinə bərabərdir. Enerji potensialı da nəhəngdir:
dünyadakı qaz ehtiyatlarının 40 faizdən çoxu və neftin 25 faizi
bilavasitə ŞƏT məkanında yerləşir. Tianjin sammiti bu reallığı
“yeni ədalətli düzən” bəyannaməsi ilə möhkəmləndirdi. Sənəddə
“maneəsiz ticarətin genişləndirilməsi” və “siyasi motivli
sanksiyalardan imtina” zərurəti xüsusi vurğulanır. Bu isə Vaşinqton
və Brüssələ ünvanlanan açıq mesajdır.
Son üç ildə Çin–Qazaxıstan–Xəzər–Azərbaycan–Gürcüstan–Türkiyə
marşrutu üzrə yük axını demək olar ki, üç dəfə artıb. 2022-ci ildə
1,7 milyon ton, 2023-də 3,2 milyon ton, 2024-də isə artıq 6 milyon
tondan çox yük daşınıb. Proqnozlara görə, 2030-cu ildə bu rəqəm 20
milyon tona çatacaq ki, bu da Asiya ilə Avropa arasında konteyner
daşımaları üçün Suez kanalının yük dövriyyəsinə yaxındır.
Burada Azərbaycanın rolu həlledicidir: Ələt limanı
modernləşmənin ikinci mərhələsindən sonra illik 25 milyon ton yüku
qəbul edə biləcək; Bakı–Tbilisi–Qars dəmir yolu artıq 5 milyon ton
keçid gücünə çatıb və yaxın illərdə 10 milyon tona qədər
artırılacaq; Zəngəzur dəhlizi isə Naxçıvanla, deməli, Türkiyə ilə
birbaşa əlaqə yaradacaq. Buradakı metafora da açıqdır: Azərbaycan
Avrasiyanın “qan damarına” çevrilir – bu damar vasitəsilə enerji,
mallar, texnologiyalar və hətta siyasi etimad dövr edir.
Çinlə əməkdaşlıq ölkəyə ciddi iqtisadi dividendlər vəd edir. “Energy China” yaxın beş ildə günəş elektrik stansiyalarına 800
milyon dollara qədər sərmayə yatırmağa hazırdır. “Sichuan Sunsync
Photovoltaic” Azərbaycanda illik 1 QVt gücündə günəş panelləri
istehsal edən zavod inşa etməyi planlaşdırır.
CETC azərbaycanlı mütəxəssislərin iştirakı ilə Bakıda
kibertəhlükəsizlik mərkəzi yaratmağı təklif edir.
CCCC isə Bakıda yeni metro stansiyalarının tikintisi və
avtomobil yollarının modernləşdirilməsi üzrə danışıqlar aparır.
Bütün bu layihələri topladıqda, investisiyaların həcmi 3 milyard
dolları keçə bilər. ÜDM-i 2024-cü ildə təxminən 80 milyard dollar
olan Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün bu, əlavə olaraq 4 faizlik artım
deməkdir.
Tianjin sammiti göstərdi ki, hər bir ölkənin öz marağı var.
Çin ŞƏT-i Qərb bloklarına alternativ kimi möhkəmləndirmək
istəyir. Rusiya tranzitə nəzarəti saxlamağa çalışsa da,
sanksiyalardan sonra imkanları məhdudlaşıb. Türkiyə türkdilli
həmrəyliyə üstünlük verir. ABŞ prezidenti Donald Trampın rəhbərliyi
ilə Zəngəzur dəhlizini Moskva və Tehrana təzyiq aləti kimi görür.
Hindistan və İran isə ehtiyatlı davranaraq Çinin güclənməsindən
çəkinirlər.
Azərbaycan isə bu mozaikada kəsişmə nöqtəsi rolunu oynayır –
bütün oyunçular arasında balans saxlaya və eyni zamanda öz çəkisini
artırmağa qadirdir. Burada analoji belədir: əgər dünya siyasəti
şahmat taxtasıdırsa, Bakı orada vəzir fiquruna çevrilir – ölçücə
kiçik ölkə olsa da, bütün istiqamətlərdə hərəkət edə və partiyanın
taleyini dəyişə bilər.
Proqnozlar da nikbindir. 2030-cu ilə qədər Azərbaycanın Çinlə
ticarəti 10 milyard dolları ötəcək, ölkə üzərindən illik yük
dövriyyəsi isə 20–25 milyon tona çatacaq.
“ŞƏT plus” formatında iştirak Bakının müstəqil oyunçu kimi həm
Çin, həm Rusiya, həm ABŞ, həm də Türkiyə ilə bərabər danışmaq
imkanlarını möhkəmləndirəcək. Zəngəzur dəhlizi uğurla
reallaşdırılarsa, Bakı ilə İrəvan arasında “etimad körpüsü”nə
çevriləcək və Ankara–Bakı–Naxçıvan türk oxunu gücləndirəcək. Qlobal
miqyasda isə Azərbaycan Sinqapur və Dubayla müqayisə edilə biləcək
dünyanın ilk on tranzit qovşağından birinə çevriləcək.
Avrasiya göstərdi ki, yeni dünya düzəninə – çoxqütblü, ədalətli,
qarşılıqlı faydaya əsaslanan sistemə hazırdır.
Və Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev bu prosesin mərkəzində
idi.
Onun Çinə səfəri sadəcə diplomatik jest yox, Pekinlə strateji
tərəfdaşlığı möhkəmləndirən, energetika, rəqəmsallaşma və
nəqliyyatda yeni üfüqlər açan hadisə oldu. Azərbaycan nəhəng ölkə
deyil, amma indi Şərqlə Qərbi birləşdirən dəhlizlərin açarı məhz
onun əlindədir. Əgər sammitin obrazı orkestrdirsə, Bakı orada elə
bir skripkadır ki, onun səsi ən güclü boruları və barabanları belə
üstələyir.
Prezident İlham Əliyevin Çinə səfəri yeni Avrasiya gəmisinin
yelkənlərini dolduran dəyişiklik küləyinə çevrildi.
Və bu gəmi artıq nə Qərbə, nə də Şərqə yox, gələcəyə doğru
irəliləyir.
