Bakı. Trend:
Vladimir Putin qəfil olaraq Prezident Administrasiyasının xarici
ölkələrlə mədəni və regionlararası əlaqələr üzrə idarəsini ləğv
etdi. 2005-ci ildən bəri fəaliyyət göstərən bu struktur Moskvanın
qonşu dövlətlərdə maraqlarını möhkəmləndirmək üçün yaradılmışdı.
Onun əvəzinə yeni bir qurum – Strateji tərəfdaşlıq və əməkdaşlıq
idarəsi təsis olunur. Rəsmi izahda “prezident administrasiyasının
işinin optimallaşdırılması” deyilsə də, pərdə arxasında əslində
Kremlin “yumşaq güc” siyasətinin iflası etiraf olunur. İki onilliyə
yaxın Moskva mədəni layihələr, siyasi havadarların dəstəklənməsi və
iri maliyyə paketləri ilə təsirini gücləndirməyə çalışdı, amma
nəticə əksinə oldu: təsir azaldı, etimad isə sıfıra enməyə başladı.
Sual budur: bu ambisiyalı layihə niyə qalmaqallarla, sızmalarla və
saxta aktivlik görüntüsü ilə başa çatdı və “yaxın xaricdə” Rusiyanı
bundan sonra nə gözləyir?
“Rəngli inqilab” qorxusundan xüsusi idarəyə
Xüsusi Kremllin orqanının yaradılması ideyası 2000-ci illərin
ortasında postsovet məkanında dalğa-dalğa yayılan “rəngli
inqilablar”ın doğurduğu panika fonunda ortaya çıxdı. 2003-də
Gürcüstanda Qızılgül inqilabı, 2004 sonunda isə Ukraynada Narıncı
inqilab Moskva üçün siqnal idi: xalq etirazları nəticəsində
Qərbpərəst liderlər hakimiyyətə gəlirdi. Kreml bu tendensiyanı öz
sərhədlərinə qədər çata biləcək təhlükə kimi gördü. Putinin
göstərişi ilə 2005-ci ilin yazında Prezident Administrasiyasında
Xarici ölkələrlə mədəni və regionlararası əlaqələr idarəsi
yaradıldı. Səssiz missiya isə aydın idi: yeni “məxməri
inqilabların” qarşısını almaq, MDB respublikalarında Moskvaya
sədaqətli siyasətçilərin önə çəkilməsini təmin etmək. İdarənin
məsuliyyət zonası faktiki olaraq bütün keçmiş SSRİ-ni əhatə edirdi
– Ukrayna, Moldova, Gürcüstandan tutmuş Mərkəzi Asiya və Baltik
ölkələrinə, həmçinin qismən tanınmış Abxaziya və Cənubi Osetiyaya
qədər.
Bu qurum “yumşaq güc” aləti kimi düşünülmüşdü: humanitar
layihələr, elita ilə əlaqələr, Rusiyameyilli partiya və
təşkilatların dəstəklənməsi. Amma işin başlanğıcından “yumşaq”
planlar kobud reallığa toqquşdu. İlk rəhbər postuna təyin olunan
Modest Kolerov dövlətçi mövqeyi ilə tanınırdı və postsovet
məkanının Moskvanın bayrağı altında inteqrasiyasını açıq şəkildə
müdafiə edirdi. Onun kobud üslubu və sərt bəyanatları qonşu
paytaxtlarda ciddi qıcıq doğurdu. Cəmi iki ildən sonra, 2007-də
Kolerov sakitcə istefaya göndərildi – səbəb kimi “həddindən artıq
radikalizm” göstərildi. Kremlin nəticə çıxardığı aydın idi: açıq
təzyiq qonşuları itələyir, daha incə, gizli alətlər lazımdır.
Beləcə, məsələ peşəkar kəşfiyyatçılara həvalə olundu.
Xüsusi xidmətlər “diplomatiya”nı ələ alır
Kolerovdan sonra idarənin rəhbərliyi ardıcıl olaraq xüsusi
xidmət orqanlarından çıxmış adamlara tapşırıldı. 2007-də vəzifəyə
Xarici Kəşfiyyat Xidmətinin (XKK) zabiti Nikolay Tsvetkov
gətirildi. 1990-cı illərdə “Komsomolskaya pravda”nın Yaponiyadakı
müxbiri kimi işləyən Tsvetkov əslində kəşfiyyat missiyalarını icra
edirdi. Amma o da çox qalmadı, təxminən iki ildən sonra yerini
Sergey Vinokurova verdi. Vinokurov XKK polkovniki idi və “problemli
sahələrin” kuratoru kimi tanınırdı – onun öhdəsinə tanınmamış
“respublikalar” və Moskvanın açıq təsir zonaları verilmişdi.
Lakin məhz 2011–2012-ci illərdə bu istiqamətlərdə Kreml üçün
açıq-aşkar fiaskolar yaşandı. Cənubi Osetiyada prezident
seçkilərində Moskvanın dəstəklədiyi namizəd uduzdu, xalq isə
gözlənilmədən müxalifətçi Alla Dzioevaya səs verdi. Seçkilərin
nəticələri məhkəmə tərəfindən ləğv olundu, küçələrə etirazçılar
çıxdı. Eyni vaxtda Dnestryanı bölgədə də Rusiya emissarlarının açıq
lobbi etdiyi namizəd məğlub oldu, qalib isə Moskvanın gözləmədiyi
Yevgeni Şevçuk idi. Bu iki məğlubiyyət Kreml üçün ciddi imic
zərbəsi idi. “Kommersant”ın yazdığına görə, məhz bu səbəbdən
Vinokurov təcili şəkildə vəzifədən alındı və XKK-ya geri göndərildi
– artıq faktiki “fəxri təqaüd”ə.
2012-ci ildən etibarən kurs daha da sərtləşdi: idarənin başına
XKK general-mayoru Vladimir Çernov gətirildi. Onun zəngin casus
bioqrafiyası və yüksək dairələrlə əlaqələri vardı. Çernov Sergey
İvanovun yaxın dostu idi və sovet dövründən bəri kəşfiyyat
dairələrində çalışmışdı. London və Finlandiyada illərlə “örtük
altında” fəaliyyət göstərmişdi. Kreml üçün əsl “XKK damı” rolunu
oynadı: idarə postsovet məkanında gizli əməliyyatların əlverişli
örtüyünə çevrildi. Çernov isə publika qarşısında “Qərb rəngli
inqilablar yayır” deyə hayqırır, ABŞ və NATO-nu təhdid kimi
göstərirdi. Amma arxa planda Avropanın dəbdəbəli kurortlarında
dincəlir, hətta nəvəsini ABŞ-da oxumağa göndərirdi. Onun rəhbərliyi
dövründə idarə həm ən aktiv, həm də ən çox qalmaqallı illərini
yaşadı – 2021-ə qədər.
Milyonlarla dollar seçkilərə və “balalayka
diplomatiyası”
İdarənin əsas missiyalarından biri qonşu ölkələrin daxili
siyasətinə strateji təsir göstərmək idi. Bu məqsədlə xüsusi
planlaşdırma departamenti fəaliyyət göstərirdi ki, onun başında da
keçmiş KQB-FSB əməkdaşı, polkovnik istefada Valeri Maksimov
dayanırdı. Maksimov faktiki olaraq Moskvanın yaxın xaricdəki
seçkilərə müdaxiləsini koordinasiya edirdi. Onun komandası “doğru”
namizədləri və partiyaları seçir, onlar üçün kampaniyalar qurur,
resurs və siyasi texnoloqlarla təmin edirdi. Həm də loyallığı ilə
seçilən ekspertlər və təbliğatçılar vasitəsilə ictimai rəyin
formalaşdırılması da Maksimovun nəzarətində idi.
Bu sistemin diqqət çəkən fiqurlarından biri televiziya aparıcısı
və siyasi şərhçi Sergey Mixeev idi. Bu gün o, Vladimir Solovyovun
efirlərində sərt prokreml mövqeləri ilə çıxış edir. Amma televiziya
məşhurluğundan əvvəl Mixeev Mərkəzi Asiya, Qafqaz və Baltik
ölkələri üzrə analitik arayışlar hazırlayırdı. Sızan sənədlərdən
məlum olur ki, o, rəhbərliyə şikayətlənirdi: xidmətlərinə görə pulu
köhnə və cırıq dollar əsginazları ilə alır, bunları da valyuta
mübadilə məntəqələri qəbul etmirdi. “Cırıq dollar qalmaqalı” böyük
büdcələri xərcləyən, amma içində xaos və xəsislik hökm sürən
sistemin mahiyyətini aydın göstərirdi.
Mixeev Kremlin göstərişi ilə dəfələrlə seçki dövrlərində
postsovet ölkələrinə ezam olunurdu. O, məhz Moskvanın işarə etdiyi
namizədlərin seçki qərargahlarını təşkil edir, kampaniyaların
strateji məsləhətçilərindən biri kimi çıxış edirdi. Amma çox vaxt
bu namizədlərin xalq arasında populyarlığı yox idi. Ən tipik nümunə
2020-ci ildə Gürcüstandakı parlament seçkiləri oldu. General Çernov
və polkovnik Maksimov həmin vaxt MDB üzrə kurator Dmitri Kozakı
inandırmışdılar ki, “Gürcüstan Vətənpərvərlər Alyansı”na (APG)
arxalanmaq lazımdır. Bu kiçik, radikal müxalifət partiyası kəskin
Qərb əleyhdarı ritorika ilə çıxış edir, NATO və ABŞ-la əlaqələrin
qırılmasını tələb edir, Moskva ilə yaxınlaşmanı müdafiə edirdi.
Kreml liderləri İrma Inaşvili və David Tarxan-Mouravini Moskvada
səmimi qəbul edir, Dövlət Dumasına dəvət edir, “təsirli siyasi
qüvvə” kimi təqdim edirdi. Sonradan üzə çıxdı ki, bu layihəyə bağlı
Rusiya fondlarından 10 milyon dollardan çox vəsait ayrılıb. Sergey
Mixeev, kölgədə qalaraq, faktiki olaraq kampaniyanı Moskvadan idarə
edirdi. Amma gürcü seçiciləri “prorus pafos”u qəbul etmədi: APG
cəmi 3 faiz səs topladı və parlamentə keçə bilmədi. Beləcə
milyonlar havaya sovruldu – daha doğrusu, kimlərinsə cibində əriyib
getdi. Qeyri-rəsmi söhbətlərdə Moskvada çoxları soruşurdu: bu
milyonların nə qədərini Maksimov və Mixeev özləri mənimsəyib?
Regionda Kremlin digər gizli layihələri də eyni dərəcədə uğursuz
idi. Baltik ölkələrində, məsələn, “müstəqil” jurnalistlər və
blogerlər şəbəkəsi yaradaraq prorus narrativləri yaymaq
planlaşdırılırdı. Bu istiqamətə polkovnik Yevgeni Umerenkov
rəhbərlik edirdi – o da jurnalist örtüyü ilə fəaliyyət göstərən
kəşfiyyatçı idi. ABŞ və Meksikada “müxbir” kimi akkreditasiya
olunmuş, əslində isə agentura işi ilə məşğul olmuşdu. Daha sonra
Baltik regionuna yönəldi və Latviya, Litva, Estoniyada bir sıra
rusdilli KİV, bloqçu və ictimai xadimlərlə əlaqələr qurdu. Məqsəd
Rusiyanın imicini yaxşılaşdırmaq və rusdilli əhali üzərində təsir
yaratmaq idi. Amma nəticə yenə sıfırlandı. Umerenkov bu gün
“Komsomolskaya pravda”nın şərhçisi kimi Putinin “müdrik siyasəti”ni
tərifləsə də, real təsir əks istiqamətdə getdi: Baltik dövlətləri
son illərdə bir neçə “jurnalisti” casusluqda ifşa edib ölkədən
qovdu, prorus təşkilatları bağladı, gənclik isə Rusiyameyilli KİV-ə
marağını itirdi.
Başqa bir əsas istiqamət isə Moldova idi. Uzun illər Kremlin
“yumşaq güc”ünün sınaq meydanı sayılırdı. Burada prorus
əhval-ruhiyyə güclü idi, xüsusən rusdillilər və Dnestryanıda.
Prezident Administrasiyasının idarəsi faktiki olaraq Moldovanın
siyasətini içəridən kurasiya edirdi. “Moldova şöbəsi”nin rəhbəri
XKK polkovniki İqor Maslov idi. Balkanlarda kəşfiyyatçı kimi
çalışmış Maslov burada siyasətçilərin, təhlükəsizlik rəsmilərinin
detallı dosyelərini toplayır, Kremlə təqdim edilən “obyektivkalar”
hazırlayırdı. Çernov arxivində – sonradan sızdırılan sənədlərdə –
yüzlərlə belə dosye mövcuddur. Analitiklər Kişinyovda kimə
güvənmək, kimdən ehtiyatlanmaq lazım olduğunu qeyd edirdi. Hətta
Moldovalı siyasətçilərin beynəlxalq tribunadakı çıxışlarının mətni
əvvəlcədən Moskvaya göndərilir, Kreml lazım olan düzəlişləri
edirdi. RISE Moldova-nın məlumatına görə, Çernov və Maslovun
komandası prezident İqor Dodonun çıxış tezislərini birbaşa yazırdı.
Kişinyovun mərkəzində gizli ofis fəaliyyət göstərirdi, burada
rusiyalı siyasi texnoloqlar Dodonun Sosialistlər Partiyasına
kölgədən məsləhətlər verir, seçki kampaniyalarını hazırlayırdılar.
Bu “kölgə qərargah”ı Dodonun ətrafı açıqca “Moskva kabineti”
adlandırırdı. Rusiyalı məsləhətçilərin varlığı gizlədilir, adları
heç vaxt hesabatlara salınmırdı. Amma 2020 seçkilərində Dodonun
xidməti BlackBerry telefonu əlinə keçən jurnalistlər ifşaları üzə
çıxardı. Telefonun kontaktlarında onlarca yüksək vəzifəli rus
məmurunun, oliqarxların, güc strukturlarının nömrələri vardı. Ən
çox təkrarlanan zəng isə polkovnik Maslova idi. Deməli, Moldova
prezidenti faktiki olaraq rus kəşfiyyatçısı ilə daimi
məsləhətləşirdi. Bu ifşalar Dodonun nüfuzuna ağır zərbə vurdu və o,
seçkilərdə Qərbpərəst rəqibinə uduzdu. Kremlin əsas dayaqlarından
biri beləliklə sıradan çıxdı.
Moskva demək olar ki, hər bir qonşu dövlət üçün xüsusi kurator
təyin etmişdi. Məsələn, Azərbaycana hərbi kəşfiyyatın (keçmiş GRU)
nümayəndəsi Valeri Çernışov cavabdeh idi. O, Bakıda nüfuzlu şəxslər
haqqında “obyektivkalar” alırdı – məmurlar, hərbçilər, ictimai
fiqurlar barədə. Görünür, bu məlumatlar gələcəkdə şantaj və ya
verbovka üçün nəzərdə tutulmuşdu. Ermənistan isə Dmitri Avanesov
adlı başqa bir GRU zabiti tərəfindən kurasiya olunurdu. Sonradan
bəlli oldu ki, Avanesovun hətta hökumət daxilində “kərtənkələsi”
vardı – mənbə baş nazir Nikol Paşinyanın hərəkətləri və daxili
proseslər barədə detallı məlumat ötürürdü. Paşinyan hesabatlarda
“Saqqal” kod adı ilə keçirdi. Maraqlısı odur ki, formal olaraq
müttəfiq sayılan, KTMT üzvü olan Ermənistanda belə, Kreml açıq
dialoq əvəzinə casus üsullarına üstünlük verirdi.
“Yumşaq güc” kağız üzərində və gerçəklikdə
Gizli siyasi təsirdən savayı, ləğv edilən idarənin rəsmi
mandatına mədəniyyət, təhsil, gənclərlə iş və QHT layihələri də
daxil idi. Yəni Moskvanın imicini müsbət təqdim etmək, çox
danışılan “yumşaq güc”ü formalaşdırmaq. Amma praktikada hər şey
saxta canfəşanlığa, büdcə talanına və vitrinçiliyə endi. İdarə
daxilində mütəmadi olaraq MDB ölkələrindəki vəziyyət barədə
analitik arayışlar hazırlanırdı. Belə məxfi sənədlərdən biri –
“Azərbaycan şöbəsi”nin Dmitri Kozaka ünvanladığı məruzə – vəziyyəti
açıq göstərirdi: Azərbaycanda prorus mövqeləri müdafiə edən ictimai
təşkilatlar demək olar ki, yox idi, halbuki Türkiyənin və digər
oyunçuların təsiri artmaqda idi. Müəlliflər təcili olaraq Rusiyaya
bağlı QHT-lərin sayını artırmağı, mövcudlarını “diriltməyi” və
yenilərini yaratmağı tövsiyə edirdilər ki, onlar “Azərbaycan
cəmiyyətini içəridən örtsün”. Xüsusi diqqətin gənclərə, sərhəd
bölgələrinə, rus dili dəstəyinə, mədəni layihələrə və jurnalist
forumlarına ayrılması vurğulanırdı. Hesabatda deyilirdi ki,
tədbirlər tək-tük konfranslarla məhdudlaşmamalı, informasiya
məkanında daimi iştirak təmin olunmalıdır. Hətta qeyd olunurdu:
əgər köhnə rəhbərlər effekt vermirsə, Rus icmaları təşkilatlarının
başçılarını dəyişib “daha enerjili” adamlarla əvəzləmək
lazımdır.
Görünür, bu tövsiyələr Moskva tərəfindən ciddi qəbul edildi:
2019–2021-ci illərdə Bakı səfərləri artdı. Rusiya səfirliyi və
“Rossotrudniçestvo”nun strukturları seminarlar, dəyirmi masalar
keçirdi, gənclər üçün jurnalistika məktəbləri açıldı. Moskvadan
ayrılan pulla Bakıda təmtəraqlı sərgilər, konsertlər təşkil olundu.
Amma nəticə sıfır. İdarənin keçmiş əməkdaşlarından biri sonradan
mətbuata acı etiraf etdi: “Hesablamalarıma görə, Azərbaycanla
dostluğa yüz milyon dollardan artıq pul basıldı, amma hamısı qara
dəliyə getdi. Çox şey ancaq formal olaraq edilirdi, balalayka
diplomatiyası – təmtəraqlı ziyafətlər, boş söhbətlər. Və daim
içirdilər, içirdilər, içirdilər…” Onun sözlərinə görə, əslində
pulların böyük qismi təşkilatçıların cibinə gedir, ya da mənasız
içki məclislərinə xərclənirdi. Tədbirlərdə isə əsl ictimaiyyət
nümayəndələri deyil, rus diplomatlarının qonşuları, tanışları,
keçmiş soydaşları iştirak edirdi. Onları “ümumi tarix” və ya rus
dili yox, pulsuz furşet maraqlandırırdı.
2022–2023-də, Ukrayna müharibəsi fonunda, Azərbaycan balans
siyasəti yürüdürdü – Rusiya ilə Türkiyə arasında tarazlıq
qoruyurdu. Amma bir neçə insident son etimadı da dağıtdı. 2024
sonunda Qazaxıstanın Aktau yaxınlığında AZAL-ın Bakı–Qroznı reysi
faciə ilə nəticələndi: sərnişin təyyarəsi qəzaya uğradı. Hadisənin
səbəbləri müəmmalı qaldı, şayiələr yayıldı ki, təyyarə təsadüfən
hərbi təlimlər zamanı vurulub. Rusiya hakimiyyəti isə şəffaf
araşdırma əvəzinə susqunluq rejiminə keçdi, versiyalarda dolaşdı.
Bu, Bakıda narazılıq doğurdu. 2025 iyununda isə dəhşətli qalmaqal
patladı: Yekaterinburqda xüsusi əməliyyat zamanı azərbaycanlı
qardaşlar – Ziyəddin və Hüseyn Səfərovlar saxlanıldı, sonra isə
ikisi də istintaq təcridxanasında öldü. Rusiya hüquq-mühafizə
orqanları həyasızcasına “ani ürək çatışmazlığı” dedi, amma yerli
mənbələr onların cəsədlərində işgəncə izlərinin aşkarlandığını
bildirdi. Bakı bunu açıq biabırçılıq kimi qəbul etdi və sərt
reaksiya göstərdi. 2025 fevralında Azərbaycan tərəfi “Sputnik
Azərbaycan” bürosunu bağladı. Kremlin təbliğat ruporu ölkədən
qovuldu – lisenziya ləğv edildi, əməkdaşlar çıxarıldı. Rəsmi
açıqlamada “fəaliyyətin dayandırılması” bəyan edildi. Paralel
olaraq Bakı yüksək səviyyəli əlaqələri minimuma endirdi: ikitərəfli
forumlar ləğv olundu, azərbaycanlı nazirlər beynəlxalq tədbirlərdə
rus həmkarlarından demonstrativ şəkildə qaçırdılar. 2025-in
əvvəlinə Azərbaycan–Rusiya münasibətləri 1990-cı illərdən bəri ən
soyuq nöqtəyə gəldi. Moskvanın illərlə milyonlarla xərclədiyi
“simpatiya qazanmaq” siyasəti puç oldu.
Eyni siqnallar digər regionlardan da gəlirdi. Kremlə göndərilən
məxfi arayışlarda açıq yazılırdı: pul və imtiyaz olmadan heç kim
“Rusiya ilə dostluq” istəmir. Məsələn, “erməni şöbəsi” bir məruzədə
etiraf edirdi ki, prorus ideyaları əsasən pensiya yaşına çatmış
siyasətçilər səsləndirir və bunlar gəncliyə maraqlı deyil. Yeni
nəsil təsir liderlərini cəlb etmək üçün maliyyə resursları lazımdır
– təkcə ritorika ilə yol almaq mümkün deyil. Orta Asiya üzrə
kurator Aleksey Vlasov isə Kişinyova ünvanladığı hesabatda
Qırğızıstandakı tədbirlərin mənzərəsini təsvir edirdi: “Çox vaxt
bizim seminar və görüşlərdə yalnız Bişkekdəki səfirlik
əməkdaşlarının qonşuları, tanışları iştirak edir. Nə onlara, nə də
övladlarına Rusiyanın tarixi maraqlıdır – sadəcə pulsuz kofe və
qəlyanaltıya görə gəlirlər. Sonra isə Moskvaya guya ‘uğurlu
seminarlar’ barədə saxta foto-hesabatlar göndərilir. Halbuki pullar
havaya sovrulur. Enerjili, yaradıcı gəncləri cəlb etmək üçün maddi
maraqlandırmaq lazımdır”.
Beləcə, təşkilatçılar özləri etiraf edirdilər: elementar
“stimulsuz” Rusiyanın “yumşaq güc”ünü cazibədar etmək mümkün deyil.
MDB və Cənubi Qafqaz gəncliyi Qərbə baxır, müasir texnologiyalara,
təhsilə, inkişaf etmiş ölkələrin həyatına maraq göstərir. Rusiyanın
idealizə olunmuş keçmişi isə, nə qədər təriflənməsindən asılı
olmayaraq, artıq heç kəsi ruhlandırmır.
Təsir agentləri və fiasko ilə bitən
verbovka
Mədəni əlaqələr idarəsinin arsenalında təkcə qrantlar və
forumlar yox, daha konspirativ üsullar da vardı. Söhbət təsir
agentlərindən – qonşu ölkələrin elitalarında və mediada loyallığı
satın alınacaq adamlardan gedirdi. İllər boyu idarənin əməkdaşları
diqqətlə jurnalistləri, bloqerləri, ekspertləri izləyir, siyahılara
salırdılar. The Insider-in araşdırmasına düşən sənədlərdən birində
136 nəfərlik media nümayəndəsinin adları qeyd olunmuşdu. Hər
birinin qarşısında qeydlər: “maraqlıdır”, “bizimdir”, “əməkdaşlığa
cəlb et”, “özünü ağılsızlığa vurub”, “tərəf dəyişdi”, “ancaq pula
maraqlanır”, “dəliqanlı, aksiyada dava sala bilər” və sair. Yəni
qonşu ölkələrin informasiya məkanına sırf ÇK üslubunda yanaşma:
jurnalistlər potensial agent kimi görülürdü. Onları Moskvaya
“seminar” və ya “press-tur” adı ilə dəvət edir, söhbətə çəkir,
sınayırdılar. Kimlərsə, görünür, razılaşır, onların adının yanında
“bizimdir” yazılırdı, bəzilərinə isə “etibarsız” damğası
vurulurdu.
Ən gülməli epizodlardan biri jurnalist Anna Şnayderin “verbovka”
hekayəsi idi. Siyahıda o, “Moskva-24” kanalının müxbiri kimi
göstərilmiş, yanında da qeyd olunmuşdu: “İşləmək. Aparıcı
Pivovarovdan boşanıb”. Söhbət tanınmış rusiyalı jurnalist Aleksey
Pivovarovun həyat yoldaşından gedirdi. Amma məlum oldu ki, Anna
Şnayder heç vaxt boşanmayıb və üstəlik, 2014-dən sonra ümumiyyətlə
“Rossiya-24” kanalında işləməyib. Deməli, ya verbovkaçılar
bilərəkdən hesabatlarda yalan yazır, ayrılmış pulları
“haqqlandırırdılar”, ya da sadəcə başqa Anna Şnayderlə – Baltikada
fəaliyyət göstərən adaşı ilə qarışdırmışdılar. Pivovarovlar isə bu
iddiaları eşidəndə təəccüblərini gizlətməyib dedilər ki, heç bir
“şübhəli təklif” almayıblar. Bu hadisə idarədəki xaosu və
peşəkarlıq səviyyəsini tam açıb göstərdi: təsirli jurnalisti
“arvadı üzərindən” ələ almaq planı belə olsa, icraçılar obyektləri
qarışdırıb saxta məlumat verirdilər.
MDB ölkələrindən bəzi jurnalistlər doğrudan da Moskvaya və ya
Soçiyə dəvət aldıqlarını etiraf ediblər. Forumdan sonra onlara
“daha sıx əməkdaşlıq” təklif olunub. Kimisi nəzakətlə imtina edib,
kimisi panikaya düşüb – “ardımca xüsusi xidmətlər düşüb” qorxusuna
qapılıb. Başqa biriləri isə açıq deyib: “Mən bu mövzunu danışmaq
istəmirəm” və əlaqəni kəsib. Nəticədə geniş agentura şəbəkəsi
formalaşmadı. Ancaq ayrı-ayrı istisnalar vardı – SSRİ-yə nostalji
ilə baxan yaşlı jurnalistlər Moskvaya simpatiya göstərirdi, amma
onların geniş auditoriyası yox idi. Gənc və populyar bloqerlər isə
yalnız qonorar marağı güdür, ideologiyaya soyuq və kinayəli
yanaşırdılar. Kreml faktiki olaraq “məhəbbəti pulla almağa”
çalışırdı, amma səxavətli hədiyyələr, səfərlər və gündəliklər belə
loyallığı təmin etmirdi – kimisi resursları alıb, elə həmin vaxtda
da Rusiyanı tənqid edir, ya da daha çox pul tələb edirdi.
Sızmalar və köhnə qvardiyanın sonu
2021-in əvvəlində idarənin öz başı dərddə qaldı: böyük həcmdə
məxfi sənədlər sızdırıldı. Əsasən yazışmalar və MDB ölkələri üzrə
hazırlanan analitik materiallar idi. Bu “Çernov arxivi” adlanan
paket sonradan Mixail Xodorkovskinin “Dosye” mərkəzinə və müstəqil
KİV-lərə (RISE Moldova, The Insider və digərlərinə) keçdi.
Sızmalarla bütün gizli sxemlər üzə çıxdı: Dodonla protokollar,
müxtəlif ölkələr üzrə məruzələr, təsir agentlərinin siyahıları.
Kreml məcbur reaksiya verdi. 2021 fevralında idarəyə doqquz il
rəhbərlik etmiş general Vladimir Çernov təqaüd bəhanəsi ilə
vəzifədən uzaqlaşdırıldı. Həqiqi səbəb isə məxfilik rejiminin
dağılması və işin ümumi effektsizliyi idi.
Yerinə, gözlənilmədən, elə Moldovanı kurasiya edib biabırçı
məğlubiyyət yaşayan polkovnik İqor Maslov gətirildi. Ən mühüm
istiqaməti “batırmış” şəxsin yüksəlişi hətta köhnə kəşfiyyat
veteranlarını belə çaşdırdı. XKK-nın təcrübəli əməkdaşlarından biri
mətbuata dedi: “Maslov Moldovanı məhv elədi, amma onu bütün
idarənin başına qoydular! Son üç ildə nə edib? İrəvanda Rus kitab
evi açıb, bir-iki dəfə Cənubi Osetiyaya və Qırğızıstana uçub – orda
da rutin görüşlər keçirib. Sonra isə bunu pafoslu fotoqalereya kimi
yayıb. Belə adamın necə kəşfiyyata düşdüyü ağlasığmazdır…”
Həqiqətən də, yeni rəhbərlik dövründə ciddi dönüş olmadı. İdarə
artıq anaxronizmə çevrilmişdi: dünya dəyişmiş, Avropada böyük
müharibə başlamışdı, amma köhnə üsullar – gizli şəbəkələr,
pərdəarxası dotasiyalar, “ümumi tarix” ritorikası – işləmir, ilişib
qalırdı.
Buna baxmayaraq, 2022-yə qədər Kreml xəttinin əsas kuratoru
prezident administrasiyası rəhbərinin müavini Dmitri Kozak idi. O,
təcrübəli menecer sayılırdı, amma yeni reallıqda onun çevikliyi də
kifayət etmədi. Fevral 2022-də Ukraynaya qarşı genişmiqyaslı
hücumdan sonra Kozakın təsir imkanları tükəndi. Eşidilirdi ki, o,
kompromis variantlar təklif etmiş, bu isə “şahinlərin” qəzəbinə
səbəb olmuşdu. Necə olursa-olsun, 2023-ə gəldikdə artıq Kreml nə
informasiya məkanına, nə də qonşu ölkələrlə əməkdaşlığa real
nəzarət edə bilirdi. Bəziləri açıq uzaqlaşdı, bəziləri gözləmə
mövqeyi tutdu.
Son nöqtə isə 2025 avqust islahatı oldu. Putin bir fərmanla
birdən-birə iki idarəni – xarici ölkələrlə mədəni və regionlararası
əlaqələr idarəsini və paralel sərhədyanı əməkdaşlıq idarəsini ləğv
etdi. Onların yerində Strateji tərəfdaşlıq və əməkdaşlıq idarəsi
yaradıldı. Artıq bu quruma nə Kozak, nə də köhnə kadrlar rəhbərlik
edəcək. Yeni strukturun kurasiyası administrasiya rəhbərinin
birinci müavini Sergey Kiriyenkoya tapşırılıb. Anton Vayno isə üç
ay ərzində ştat və struktur təsdiqləməlidir. İnsayder məlumatlarına
görə, yeni idarəyə “yanmış” fiqurlar – nə Maslov, nə Maksimov, nə
də qalmaqallarda adı keçən başqa kəşfiyyatçılar daxil edilməyəcək.
Kurs gənc kadrlara, “yeni nəsil” xüsusi xidmətçilərinə və Kremlə
bağlı texnoloqlara yönəldilir. Yəni hədəf sıfırdan başlamaq,
illərlə yığılan fiaskoların kölgəsini silməkdir.
Yeni tərəfdaşlıq, yoxsa dalana gedən yol?
Amma böyük sual budur: sadəcə idarənin adını dəyişmək və bir
neçə şəxsi kənarlaşdırmaq həqiqətən nəyisə dəyişəcəkmi? Ukraynaya
qarşı müharibə başlayandan sonra regionun bütün mənzərəsi alt-üst
oldu. Bu gün MDB ölkələrinin çoxu açıq-aşkar Moskvadan uzaq
dayanmağa çalışır. Onlar Kremlə artıq sabitlik yox, təhlükə mənbəyi
kimi baxır. Hətta KTMT-dəki formal müttəfiqlər – məsələn,
Qazaxıstan və ya Ermənistan – getdikcə daha sərt şəkildə
narazılıqlarını ifadə edir, daha müstəqil xətt yürüdürlər.
Avrointeqrasiyanı seçmiş Moldovanı, Gürcüstanı demirik, yaxud
Türkiyəyə yönəlmiş Azərbaycanı, Çin və Türkiyə ilə əməkdaşlığı
dərinləşdirən Orta Asiya respublikalarını.
Ən açıq göstərici hərbi xərclərdədir. Qazaxıstan, Özbəkistan,
hətta neytral Türkmənistan son iki ildə müdafiə büdcələrini sürətlə
artırıblar. Məsələn, təkcə Qazaxıstan 2022-ci ildə hərbi xərcləri
50 faizədək qaldırdı, 2023-də isə əlavə 10–12 faiz artım oldu.
Səbəb sadədir: hamı gördü ki, Rusiya “qardaş” saydığı ölkəyə də güc
tətbiq edə bilir, deməli, növbə sabah kiməsə gələ bilər. Özü də
silahları artıq Moskvadan yox, alternativ mənbələrdən alırlar:
Türkiyədən Bayraktar və Anka PUA-ları, Çindən artilleriya və rabitə
texnikası, Qərb şirkətləri ilə yeni müqavilələr. Yəni regionda yeni
təhlükəsizlik formatı qurulur və Moskva “yeganə qarant” statusunu
itirir. Paralel olaraq KTMT çərçivəsində ənənəvi hərbi təmaslar da
zəifləyir: Özbəkistan hələ əvvəldən kənarda qalmışdı, Türkmənistan
hər zaman neytral olub, Qazaxıstan və Qırğızıstan isə 2023-də bir
sıra KTMT təlimlərini ərazilərində keçirmədi ki, müharibədən bezmiş
əhalini qıcıqlandırmasınlar.
Siyasi meydanda da mənzərə eynidir. Rusiya diplomatiyası
çəkisini itirib. Nə EİİT, nə də MDB ölkələrindən heç biri –
Belarusdan başqa – Ukraynanın işğalını tanımadı. Hətta ən asılı
rejimlər də bu addımı atmadı. BMT və digər beynəlxalq
platformalarda ya neytral mövqe sərgiləyirlər, ya da Moskvanın
hərəkətlərini açıq tənqid edən qətnamələri dəstəkləyirlər. Rəsmi
ritorika da dəyişib: Orta Asiya və Qafqaz liderləri
“çoxvektorluluq”, “suverenlik”, “ərazi bütövlüyü” sözlərini
vurğulayır. Başqa sözlə, Moskvanın bu gün dediyinin tam əksini.
Bunun üzərinə iqtisadi faktorlar gəlir. Sanksiyalara görə Rusiya
ilə əməkdaşlıq riskli olub. Qonşular çalışırlar ki, həm Moskvadan
qazanc götürsünlər, həm də ABŞ və Aİ-nin “qırmızı xətlərini”
aşmasınlar. Qazaxıstanın, Ermənistanın, Gürcüstanın maliyyə sistemi
rus pullarından dolub-daşır, amma hökumətlər paralel olaraq Qərbin
xəbərdarlıqlarına diqqətlə əməl edirlər. Bu isə yeni strategiyanı
diktə edir: Rusiya ilə siyasi-müharibə müttəfiqliyi yox, ancaq
ticarətdən fayda.
Bu reallıqda yeni Strateji tərəfdaşlıq və əməkdaşlıq idarəsi nə
təklif edə bilər? Hələ aydın deyil. Adı gurultulu səslənir –
“strateji tərəfdaşlıq” bərabərhüquqlu əməkdaşlıq anlamına gəlir.
Ola bilər, Kreml indi iqtisadi layihələrə, ortaq investisiyalara,
infrastruktur proqramlarına yönəlmək istəyir. Yəni siyasi və
ideoloji ritorikanı kənara qoyub daha praktik, qarşılıqlı faydalı
sahələrə keçmək. Təsadüfi deyil ki, bu yeni idarə sərhədyanı
əməkdaşlıq strukturu ilə birləşdirilib. Həmin qurum əvvəllər daha
çox ticarət, nəqliyyat, humanitar əlaqələrlə məşğul olurdu. Deməli,
Moskva tərəfdaşlara “reallıqda qazanc” göstərmək niyyətindədir –
investisiya, güzəşt, yardım – boş “rus dünyası” ritorikasından
çox.
Yeni qurumun başına Sergey Kiriyenko gətirilib – böhran
idarəçiliyində və ideoloji layihələrdə təcrübəsi böyükdür. 1990-cı
illərdə baş nazir olmuşdu, sonrakı illərdə isə Kremldə seçkilərə,
gənclər hərəkatlarına, ideoloji platformalara nəzarət edirdi.
“Tavrida” forumu, “Qələbə könüllüləri”, “Rusiya – imkanlar ölkəsi”
layihələrinin arxasında o dayanmışdı. Yəqin ki, Kreml indi onu
qonşu ölkələrin gənc nəslinə Rusiyanı “satmaq” üçün ən uyğun fiqur
sayır – təhsil proqramları, texnologiya layihələri, startap
qrantları, təqaüd və forumlarla. Artıq “Rossotrudniçestvo” və “Rus
dünyası” fondu aktivləşib, Orta Asiya məktəblilərini və
tələbələrini dil kursları, pulsuz səfərlər, təhsil kvotaları ilə
cəlb etməyə çalışır.
Amma əsas problem – etimadın itməsidir. Müharibə gedə-gedə, rus
tankı və raketləri Ukraynanın dağılmış şəhərləri ilə assosiasiya
olunarkən, heç bir mədəni festival bu qorxunu aradan qaldıra
bilməz. Qazaxıstan ekspertləri açıq deyirlər: “Ukraynada nə baş
verdiyini gördük, deməli, biz məsafə saxlamalıyıq, yoxsa sabah
növbə bizə çata bilər”. Moldovada da 2022-dən sonra Rusiyaya
bağlılığa nifrət artdı, əksəriyyət Avropa İttifaqına can atır,
prorus partiyalar isə kənara sıxışdırılır. Ermənistan kimi ənənəvi
müttəfiqdə belə xəyal qırıqlığı böyüyür – KTMT Qarabağ
münaqişəsində passiv qalanda Paşinyan üzünü ABŞ-a, Aİ-yə çevirdi.
Formal ittifaq davam etsə də, faktiki olaraq kurs dəyişib.
Bütün perimetr boyu – Minskdən Düşənbəyə qədər – hökumətlər
diversifikasiya axtarışındadır. 2023 oktyabrında ilk dəfə Orta
Asiyanın beş prezidenti ABŞ lideri ilə ayrıca sammit keçirərək
iqtisadi və təhlükəsizlik məsələlərini müzakirə etdilər –
Rusiyasız. Çin isə “Çin + Orta Asiya” sammitində on milyardlarla
investisiya və iri infrastruktur inteqrasiyası vəd etdi.
Köhnə üslubun iflası və “yumşaq gücün” sonu
Bu reallıqda Moskvanın köhnə işlək üsulu – kulis arxasından yön
vermək, əlaltıları irəli çəkmək, təbliğat maşınına bel bağlamaq –
artıq işləmir. Yeni ideyalar, Rusiyanın cazibədar siması lazımdır.
Amma bu imici formalaşdırmaq, hər gün repressiyalar, senzura və
hərbi aqressiya xəbərləri gələndə, mümkünsüzə çevrilir. “Yumşaq
güc” təkcə pulla layihələr maliyyələşdirmək deyil, həm də mənəvi
avtoritet deməkdir. Ölkə özü nümunə olmalıdır. Təəssüf ki, bu gün
qonşular üçün Rusiya bir mayak yox, daha çox qorxulu fiqura
çevrilib.
Prezident Administrasiyasının səs-küylü idarəsinin ləğvi
gecikmiş addımdır, amma bəlkə də zəruri idi. Çoxlu neqativ həmin
strukturla bağlanmışdı: casusluq, müdaxilə, korrupsiya, yalançı
layihələr. Yeni idarənin yaradılması siyasəti yenidən düşünmək üçün
şans verir. Amma Kreml doğrudanmı cazibədar tərəfdaşlıq modeli
təklif edə biləcək? İndiki rəsmi ritorika buna heç oxşamır.
Rusiyalı rəsmilər hələ də “birlik”, “xüsusi münasibətlər” deyir,
Qərbə baxan qonşuları “nankorluqda” qınayırlar. Bu isə yalnız qıcıq
doğurur.
İtirilmiş mövqeləri qaytarmaq üçün Moskva tamamilə başqa yanaşma
seçməli olardı: hədələrdən və ultimatum dilindən əl çəkmək,
qonşuların real suverenliyinə hörmət etmək, inkişaflarına gizli
gündəmsiz sərmayə qoymaq. Hazırkı rejim buna hazırdırmı? Böyük
sualdır. Daha inandırıcı ssenari – sadəcə adların dəyişməsi, vitrin
islahatlar, amma mahiyyətin əvvəlki kimi qalmasıdır. Yeni “Strateji
tərəfdaşlıq” idarəsi yəqin ki, fiaskolardan sonra özünü az reklam
edəcək, daha ehtiyatlı işləyəcək. Amma əsas xətt – neoimperiya
təsirini bərpa etmək – dəyişməzsə, nəticələr də əvvəlkindən fərqli
olmayacaq.
Əvəzində nə var?
Reallıq budur ki, Rusiyanın keçmiş respublikaları üzərindəki
“yumşaq güc” strategiyası tükənib. O, imitasiya səhnəsinə çevrilib
– dostluq forumları, boş konfranslar, “potyomkin kəndləri” üçün
ayrılmış pulların sovrulmasına. Söhbət ciddi sınaqlardan – müharibə
kimi imtahanlardan – gedəndə isə ortaya çıxdı ki, Moskvanın səmimi
müttəfiqləri qalmayıb.
Ukraynada, Gürcüstanda, Baltikada yeni nəsil Avropa ilə gələcəyi
görür. Orta Asiya Çinin və başqa oyunçuların verdiyi iqtisadi
inkişaf imkanlarına üstünlük verir. Bəli, tarixi və insani bağlar
qalır, milyonlarla ailə sərhədlərin o tay-bu tayında qohumluq
əlaqələri saxlayır. Rus dilini də hələ də on milyonlarla insan
bilir. Amma bunların heç biri ölkələri öz maraqlarından keçib böyük
qonşu ilə “dostluğa” qurban verməyə məcbur etmir.
Köhnə idarənin bağlanması əslində bütöv bir dövrün simvolik
sonudur. O dövrün ki, Moskvada inanırdılar: qonşulara kulisdən
dirijorluq etmək olar, agentləri maliyyələşdirmək, rəqibləri
sıradan çıxarmaq bəs edər. İndi isə yeni reallıq başlayır. Hörməti
nə milyon, nə milyardla almaq mümkün deyil. Kreml nəticə
çıxaracaqmı? Bu suala veriləcək cavab Rusiyanın post-sovet dünyası
ilə gələcək münasibətlərini müəyyən edəcək.
