İki il əvvəl baş verən hadisə Cənubi Qafqazın xəritəsini əbədi
olaraq dəyişdi və postsovet məkanının ən uzunmüddətli
münaqişələrindən birinə son qoydu.
2023-cü il sentyabrın 19-u, səhərin erkən saatları.
Füzuli-Əhmədbəyli-Şuşa avtomobil yolunun inşaat sahəsində sükutu
dəhşətli partlayış pozur.
Azərbaycan Dövlət Avtomobil Yolları Agentliyinin əməkdaşlarını
daşıyan yük maşını havaya uçur. İki həyat bir anın içində yarımçıq
qalır. Ardınca baş verən növbəti partlayış hadisə yerinə gəlmiş
hüquq-mühafizə orqanlarının dörd əməkdaşının ölümünə səbəb
olur.
Bu altı ölüm Azərbaycan xalqının səbr kasasını daşıran son damla
oldu. Daha dözmək mümkün deyildi. Öz ərazisində terrorizm –
Azərbaycan buna nə dözə, nə də göz yuma bilərdi.
… Cənubi Qafqazın ən ağrılı və uzunmüddətli qarşıdurmalarından
biri olan Qarabağ münaqişəsinin dərin tarixi kökləri var. Tarixi
mənbələrə görə, bu münaqişə 1987-1988-ci illərdə “yenidənqurma”
dövründə kəskinləşdi və Azərbaycanla Ermənistan cəmiyyətlərinin
böyük hissəsi açıq milli qarşıdurmaya cəlb olundu. Münaqişə bir
neçə mərhələdən keçdi: partizan savaşı (1988-1991), Birinci Qarabağ
müharibəsi (1992-1994), aşağı intensivlik mərhələsi (1994-2020),
İkinci Qarabağ müharibəsi (2020) və 2023-cü ilin sentyabrına
qədərki dövr. Münaqişənin əsas məğzi beynəlxalq hüququn iki
fundamental prinsipi – xalqların öz müqəddəratını təyinetmə hüququ
ilə ərazi bütövlüyü prinsipi arasındakı ziddiyyət idi.
44 günlük Vətən müharibəsində qazanılan qələbədən sonra
Azərbaycan torpaqlarının böyük hissəsinə nəzarəti bərpa etdi. Amma
suverenliyin tam bərpası üçün daha üç ilə yaxın mürəkkəb diplomatik
və hərbi fəaliyyət lazım gəldi. 2023-cü il sentyabrın 19-20-də
keçirilən əməliyyat bu tarixin son fəslinə çevrildi.
2020-ci ilin noyabrında Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya
arasında imzalanmış üçtərəfli bəyanatla atəşkəs elan olundu və
Qarabağda rus sülhməramlı kontingenti yerləşdirildi. Müqaviləyə
əsasən, Ermənistanın silahlı birləşmələri bölgədən çıxarılmalı idi.
Amma İrəvan öhdəlikləri yerinə yetirmək əvəzinə təxribat və
eskalasiya yolunu seçdi.
2023-cü ilin sentyabrında vəziyyət kəskin gərginləşdi.
Sentyabrın 2-də Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan qanunsuz
separatçı rejimin rəhbərlərini uydurma “Müstəqillik günü”
münasibətilə təbrik etdi. Sentyabrın 9-da rus sülhməramlılarının
müvəqqəti məsuliyyət zonasındakı ərazilərdə saxta “seçkilər”
keçirildi və saxta “prezident” elan olundu. Bu addımlar
Azərbaycanın suverenliyini və üçtərəfli razılaşmanı açıq şəkildə
pozurdu.
Ən təhlükəli addımlar isə hərbi təxribatlar idi. Ermənistan
nəinki silahlı qüvvələrini və separatçı dəstələri çıxarmadı,
əksinə, əraziyə əlavə canlı qüvvə, silah və texnika göndərirdi. Rus
sülhməramlılarının məsuliyyət zonasında yeni istehkamlar tikilir,
mövqelər gücləndirilir, ərazilər minalanırdı.
Həlledici məqam isə 2023-cü il sentyabrın 19-da baş verdi.
Əhmədbəyli-Füzuli-Şuşa yolunda Ermənistan diversiya qruplarının
əvvəlcədən basdırdığı minanın partlaması nəticəsində iki mülki şəxs
həlak oldu. Həmin gün daha bir mina partlayışı Daxili İşlər
Nazirliyinin Daxili Qoşunlarının hərbçilərini daşıyan nəqliyyat
vasitəsini hədəf aldı və dörd nəfərin ölümü ilə nəticələndi. Bu
terror aktları Azərbaycan üçün dözüm həddini aşan son nöqtə
oldu.
2023-cü il sentyabrın 19-da saat 13:00-da Azərbaycan Ordusunun
bölmələri lokal xarakterli antiterror tədbirlərinə başladı.
Əməliyyatın məqsədi Qarabağ iqtisadi rayonunda genişmiqyaslı
təxribatların qarşısını almaq, erməni silahlı birləşmələrini
tərksilah edib Azərbaycan ərazilərindən çıxarmaq və bölgədə
konstitusiya quruluşunu bərpa etmək idi.
Hərbi strategiya 2020-ci il Vətən müharibəsinin təcrübəsinə
əsaslanırdı və mürəkkəb dağ-meşə relyefinin xüsusiyyətlərini nəzərə
alırdı. Azərbaycan bölmələri kiçik, yüksək manevr qabiliyyətli
qruplar şəklində hərəkət edərək sürətlə irəliləyir və düşməni
gözlənilməz vəziyyətdə yaxalayırdı.
Əməliyyat günün ortasında, əlverişsiz hava şəraitində və
dağ-meşəlik zonada başlasa da, bütün tapşırıqlar vaxtında və
dəqiqliklə yerinə yetirildi.
Əməliyyat 13 istiqaməti əhatə edirdi: beşi şimalda, səkkizi
cənubda. Xüsusi təyinatlı qüvvələrin tətbiqi uğurun açar elementi
oldu. Əməliyyat başlayandan bir neçə saat sonra bu bölmələr əsas
kommunikasiya yollarına tam nəzarəti ələ keçirdi, əməliyyat
bölgəsinə çıxışı bağladı, düşmənin geri çəkilmə ehtimallarını kəsdi
və separatçıların müdafiə xətlərinin 9,5 kilometr dərinliyinə
irəlilədi.
Azərbaycan Ordusu sürətlə 5-dən 26 kilometrədək irəliləyərək
əsas istiqamətlərdə – Ağdərə-Əsgəran, Xankəndi-Xocavənd,
Suqovuşan-Vəng, Təzəkənd-Sırxavənd, həmçinin Xankəndi-Xocalı
xəttində düşmən müdafiəsini yardı. Bununla bütün strateji yollar
Azərbaycanın nəzarətinə keçdi.
İlk saatlardan etibarən əməliyyatın gedişində mühüm uğurlar əldə
olundu. Ermənistan silahlı birləşmələrinin bütün təchizat yolları
kəsildi, düşmənin hava hücumundan müdafiə, idarəetmə və
radioelektron mübarizə sistemləri sıradan çıxarıldı. Yalnız dəqiq
təsdiqlənmiş hədəflərə yüksək dəqiqlikli silahlarla zərbələr
endirildi. 90-dan artıq döyüş mövqeyi nəzarət altına alındı.
Bundan sonrakı hadisələri hərbi ekspertlər “dəqiq hərbi
planlaşdırmanın nümunəsi” adlandırdılar. Cəmi 23 saat 43 dəqiqə
ərzində Azərbaycan Ordusu 406 kvadrat kilometr ərazidə tam nəzarəti
bərpa etdi, 1761 düşmən hərbi obyektini sıradan çıxardı, 8 tankı,
22 artilleriya qurğusunu və 14 minaatanı məhv etdi. Bundan əlavə,
1731 ədəd döyüş texnikası və 18 664 ədəd atıcı silah ələ keçirildi.
15-18 min nəfərlik düşmən qruplaşması isə təslim olmağa məcbur
edildi.
Ən təsirli göstəricilər isə mülki əhali arasında sıfır itki və
bir nəfər də olsun zərər görmüş mülki obyektin olmaması idi.
Azərbaycan Ordusu təkcə gücünü deyil, həm də ən yüksək
peşəkarlığını nümayiş etdirərək beynəlxalq humanitar hüququn
normalarına tam riayət etdi.
Əməliyyat mürəkkəb beynəlxalq şəraitdə aparılırdı. ABŞ-da
hakimiyyətdə olan Co Bayden administrasiyası ekspertlər tərəfindən
son illərin ən ermənipərəst hökuməti kimi xarakterizə edilirdi.
Avropa İttifaqı rəhbərliyində isə hər zaman Ermənistanı dəstəkləyən
Fransanın güclü təsiri davam edirdi.
Bununla belə, Azərbaycan öz mövqeyini beynəlxalq ictimaiyyətə
effektiv şəkildə çatdırmağı bacardı. Bakı açıq şəkildə vurğuladı
ki, əməliyyat yalnız terrorçu elementlərə qarşı yönəlib və ölkənin
qanuni ərazisində konstitusiya quruluşunun bərpası çərçivəsində
həyata keçirilir.
Əməliyyatın uğurlu nəticəsi sonrakı Azərbaycan-Ermənistan
münasibətlərinin normallaşdırılması üzrə danışıqlarda Bakının
mövqeyini əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirdi. Mənbələrin bildirdiyinə
görə, 2025-ci il martın 13-də tərəflər sülh sazişinin bütün
şərtləri üzrə razılığa gəldiklərini elan etdilər. 2025-ci il
avqustun 8-də isə Vaşinqtonda ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə Ermənistanın
baş naziri Nikol Paşinyan və Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev
sənədi parafladılar.
İki ölkənin liderlərinin imzaladığı birgə bəyanatda “Sazişin
imzalanması və yekun ratifikasiyasına nail olmaq üçün gələcək
addımların atılmasının zəruriliyi, həmçinin ölkələrimiz arasında
sülhün qorunması və möhkəmləndirilməsinin vacibliyi” vurğulanır.
Sənəd həmçinin dövlətlərin suverenliyinə, ərazi bütövlüyünə və
yurisdiksiyasına hörmət əsasında kommunikasiya xətlərinin
açılmasını da nəzərdə tutur.
2023-cü ilin sentyabrında qazanılmış uğur bir neçə əsas amil
sayəsində mümkün oldu.
Hərbi üstünlük. Prezident İlham Əliyevin
rəhbərliyi altında aparılan dərin hərbi islahatlar nəticəsində ən
mürəkkəb tapşırıqları yerinə yetirməyə qadir olan müasir, yüksək
texnologiyalı ordu formalaşdırıldı.
Diplomatik hazırlıq. Azərbaycan ardıcıl və
səbirli şəkildə beynəlxalq hüquq normalarına əsaslanan mövqeyini
dünyaya izah etdi və beynəlxalq aləmdə anlayış qazandı.
Mənəvi haqq. Otuz illik iztirablar, bir
milyondan çox qaçqın, viran edilmiş şəhər və kəndlər xalqla dövlət
rəhbərliyini bənzərsiz birlikdə birləşdirirdi.
Geopolitik müdriklik. Mürəkkəb beynəlxalq
şəraitdə Azərbaycan öz mövqeyini əsas oyunçulara qəbul etdirə
bildi.
Bu gün, həmin qələbədən iki il sonra, nəticələrin nə qədər
təsirli olduğunu görürük. Azad olunmuş torpaqlarda genişmiqyaslı
quruculuq işləri aparılır: yollar, məktəblər, xəstəxanalar, yaşayış
binaları inşa olunur. Tarixi və mədəni abidələr bərpa edilir. Öz
doğma yurdlarına məcburi köçkünlər geri dönürlər.
Ən başlıcası isə bölgədə davamlı sülh üçün zəmin yaradılır. Cəmi
bir neçə saat davam edən hərbi əməliyyat separatizmin ömrünə son
qoydu, onların ümid bəslədiyi dairələr isə sükutla müşahidə etməklə
kifayətləndilər.
19-20 sentyabr 2023-cü il tarixi əməliyyatından keçən iki il
artıq bu qələbəni yalnız lokal hərbi uğur kimi deyil, daha geniş
tarixi kontekstdə qiymətləndirməyə imkan verir. Azərbaycanın ərazi
bütövlüyünü bərpa təcrübəsi postsovet məkanında unikal olaraq
qalır. Xarici təcavüz və işğalla üzləşən, üstəlik Azərbaycana
nisbətən daha böyük beynəlxalq dəstəyə malik olmuş digər dövlətlər
hələlik bu uğuru təkrarlaya bilməyiblər.
Uğurun əsas amilləri ardıcıl beynəlxalq hüquqa söykənən xarici
siyasət, diplomatik və hərbi alətlərin düzgün vəhdəti, effektiv
hərbi islahatlar və ordunun modernləşdirilməsi, iqtisadi sabitlik
və inkişaf, xalqla dövlət rəhbərliyi arasındakı birlik idi.
Zəfərə gedən yol uzun və çətin oldu. Azərbaycan doxsanıncı
illərin kabusundan, humanitar fəlakətdən, bir milyondan çox
qaçqından keçdi. O ağır illərdə beynəlxalq ictimaiyyətin
biganəliyinə baxmayaraq, ölkə öz gücü ilə ədaləti və ərazi
bütövlüyünü bərpa etməyi bacardı.
Bu gün Azərbaycan qürur və nikbinliklə gələcəyə baxır. Biz qalib
ölkəyik. Və bu qələbə bizimlə həmişə qalacaq. O, regionun inkişafı,
davamlı sülhün bərqərar olması və Cənubi Qafqazdakı bütün ölkələr
arasında əməkdaşlıq üçün yeni imkanlar açır.
2025-ci il avqustun 8-də imzalanmış birgə bəyanatda qeyd olunur
ki, “ölkələrimizə nəhayət, beynəlxalq sərhədlərin toxunulmazlığı və
ərazi əldə etmək üçün gücdən istifadənin yolverilməzliyi əsasında
mehriban qonşuluq münasibətlərinin qurulmasına başlamaq üçün şərait
yaradılıb. Böyük insan itkilərinə səbəb olan münaqişənin başa
çatmasından sonra yaranmış bu reallıq nəinki yenidən nəzərdən
keçirilə, heç vaxt nəzərdən keçiriləcək mövzuya çevrilə bilməz”.
Bu, iki xalq arasında düşmənçilik səhifəsinin bağlanmasına açılan
yoldur.
Azərbaycan təcrübəsi sübut edir ki, ən mürəkkəb münaqişələr belə
siyasi iradə, strateji baxış və beynəlxalq hüquq çərçivəsində öz
qanuni haqlarını qorumaq əzmi olduqda həllini tapa bilər.
2023-cü il 19-20 sentyabr əməliyyatı sadəcə hərbi qələbə
deyildi. Bu, beynəlxalq hüququn zəfəri, dövlət iradəsinin zəfəri və
Azərbaycan xalqının zəfəri idi.
Bu, ağlasığmaz iztirablardan keçmiş bir millətin ləyaqətini,
səbrini və ədalətə inamını qoruyub saxlaması haqqında tarixdir. Bu,
həqiqətin sonda mütləq qalib gəlməsi haqqında tarixdir.
İki il əvvəl Azərbaycan təkcə öz suverenliyini bərpa etmədi.
O, öz tarixinin ən ağrılı səhifələrindən birini bağladı və
ümidlərlə, inkişafla, sülhlə dolu yeni bir səhifə açdı.
