Tarixdə elə günlər olur ki, sanki tale özü xalqlar üçün seçim
edir, onları ya yüksəldəcək, ya da sındıracaq sınaq qarşısında
qoyur. Azərbaycan üçün həmin gün 2020-ci il sentyabrın 27-si oldu.
Vətən müharibəsinin ilk atəşləri ilə birlikdə Prezident İlham
Əliyev xalqa təkcə dövlət başçısı kimi deyil, həm də qətiyyətin və
son Qələbəyə inamın rəmzi kimi müraciət etdi. Həmin gün azadlığa,
həqiqətin və ədalətin Azərbaycan torpaqlarına qayıdışına aparan
gerisayımın başlanğıcı oldu.
Cəmi 44 gün ərzində, oğul və qızlarımızın qanı və igidliyi
bahasına otuzillik işğal sındırıldı. 2020-ci il noyabrın 8-də Ali
Baş Komandan Qarabağın ürəyi – Şuşanın yenidən Azərbaycanın bayrağı
altında olduğunu elan etdi. Bu ad – şərəf və ləyaqət simvolu –
Ermənistanı kapitulyasiya aktını imzalamağa məcbur edən dönüş
nöqtəsinə çevrildi. Artıq noyabrın 10-da hərbi fazaya son qoyan
üçtərəfli bəyanat imzalandı. Onillərlə yad işğalı altında
saxlanılan, müdafiə xətləri ilə möhkəmləndirilən torpaqlar
Azərbaycan Ordusunun sürətli hücumu ilə azad edildi.
44 günlük İkinci Qarabağ Müharibəsi xalqın yaddaşında əbədiyyətə
çevrildi. 2020-ci il dekabrın 10-da Bakıda keçirilən Zəfər
paradında Şəhidlər xiyabanı boyunca Qələbə kolonnaları addımladı,
düşməndən alınan hərbi texnika qənimət kimi nümayiş etdirildi.
2021-ci ilin aprelində açılan Hərbi Qənimətlər Parkı təkcə
təcavüzkarın məğlubiyyətinin deyil, həm də azərbaycanlıların sınmaz
iradəsinin abidəsinə çevrildi. Son beş ildə dövlət suverenliyi və
konstitusiya quruluşu ölkənin bütün ərazisində bərpa edildi. Bu gün
azad olunmuş şəhər və kəndlərdə həyatın səsi eşidilir: yollar
salınır, evlər bərpa olunur, insanlar doğma yurdlarına qayıdır.
Lakin 27 sentyabr yalnız Qələbənin başlanğıcı deyil. Bu,
Prezident İlham Əliyevin fərmanı ilə təsis olunmuş Anım Günüdür –
Azərbaycanın şəhidlərinin əziz xatirəsi qarşısında baş əydiyi gün.
Onlar bu təqvimdə əbədiyaşar oldular – qanları və qurbanları
azadlıq və ləyaqət simvoluna çevrildi. Məscidlərdə, kilsələrdə və
sinaqoqlarda ruhlarına dualar oxunur, böyük şəhərlərdən ən ucqar
kəndlərədək bütün ölkə minnətdarlıqda birdir.
Beş il sonra biz yalnız müharibənin faciəsini deyil, həm də
müharibədən sonrakı dövrün böyüklüyünü xatırlayırıq. Azərbaycanın
başladığı sülh təşəbbüsləri artıq bəhrə verdi: 2025-ci il avqustun
8-də Vaşinqton sammiti və Ermənistanla sülh müqaviləsinin mətninin
paraflanması münaqişənin qəti bağlanmasına aparan tarixi addım
oldu. ATƏT-in Minsk Qrupunun, keçmişin reliktinin, aradan
qaldırılması və dayanıqlı sülhün yeni gündəliyinin irəli çəkilməsi
Azərbaycanın təcavüz dövrünə birdəfəlik son qoymaq və qonşuların
ərazi iddialarını əbədi kəsmək qətiyyətini simvolizə edir.
Bu gün sülhə heç vaxt olmadığı qədər yaxın olduğumuz anda Vətən
Müharibəsi qəhrəmanlarının xatirəsi bizə bir həqiqəti xatırladır:
onların qurbanı bizdən yalnız bir şey tələb edir – keçmişin
təkrarına imkan verməmək. Hər bərpa olunan şəhər, hər salınan yol,
hər qayıdan ailə – onların vəsiyyətinin yerinə yetirilməsidir. Anım
Günü yalnız kədər deyil, həm də əhd günüdür. Əhd – onların
qəhrəmanlığı hədər olmasın deyə, bu torpaqda həmişə ləyaqət, sülh
və azadlıq hökm sürsün deyə.
… 2020-ci il sentyabrın 27-də Kiçik Qafqazın dağlarında sübh
ərəfəsi hökm sürən sükut dinc deyildi, tarı qırılacaq gərginlik
kimi incə idi. O, otuzillik həsrətin acısı, torpaqlarından didərgin
düşmüş milyonların ağrısı və dalana dirənmiş diplomatik rəqsin
susqun nifrəti ilə dolu idi. Bu sükut aldadıcı idi. O, təkcə
regionun xəritəsini dəyişməyəcək, həm də müasir bir dövlətin siyasi
iradə, hərbi-texniki üstünlük və qüsursuz strategiyanı
birləşdirərək tarixi ədaləti necə bərpa etdiyinin dərsliyə
çevriləcək nümunəsinin xəbərçisi idi.
Bu müharibə sentyabrda başlamadı. Onun toxumları 1980-ci illərin
sonunda səpildi, Birinci Qarabağ müharibəsinin qanı və odunda boy
atdı, nəticədə Azərbaycanın suveren ərazisinin 20 faizlik işğalı
kimi acı məhsul verdi. Bir milyondan çox azərbaycanlı qaçqın və
məcburi köçkünə çevrildi, BMT Təhlükəsizlik Şurasının 822, 853, 874
və 884 saylı qətnamələri – erməni silahlı qüvvələrinin dərhal və
qeyd-şərtsiz çıxarılmasını tələb edən sənədlər – otuz il ərzində
həyasızcasına sayılmadı. ATƏT-in Minsk Qrupu çərçivəsindəki sülh
prosesi ideoloji və prosedur dalana dirəndi. Ermənistanın işğal
olunmuş əraziləri öz “nailiyyəti” kimi saydığı, danışıqları isə bu
vəziyyəti dondurmaq vasitəsinə çevirdiyi status-kvo Azərbaycan üçün
qəbuledilməz oldu. Səbr tükəndi. Uzun müddət çətinliklə saxlanılan
tarazlıq çarxı artıq tərpənməli idi – və o, sarsıdıcı güclə
tərpəndi.
Əgər Birinci Qarabağ Müharibəsi hər qarış torpaq uğrunda onlarla
həyat bahasına başa gələn mövqelər savaş idisə, 2020-ci ilin
müharibəsi tamam başqa yanaşmanın nümayişi oldu. Ali Baş Komandan
İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə dərin modernizasiya keçmiş Azərbaycan
Ordusu döyüşə ənənəvi hərbi maşın kimi yox, yüksək texnoloji bir
orqanizm kimi daxil oldu.
Kampaniyanın gedişini müəyyən edən əsas amil pilotsuz uçuş
aparatlarının (PUA) misilsiz və sistemli tətbiqi idi. Türkiyənin
zərbə PUA-ları Bayraktar TB2 və İsrailin kamikadze dronları IAI
Harop döyüş meydanını yüksək texnologiyalı atıcılıq poliqonuna
çevirdi. Onlar düşmənin çoxqatlı müdafiəsini bir-bir sökən “açar”
rolunu oynadı. Müharibənin ilk günlərində onlarla zirehli texnika,
artilleriya qurğusu, HHM sistemi və Ermənistanın canlı qüvvə
toplanışı məhv edildi. Bu, təsadüfi uğur deyildi – bu, sistem idi.
Dronlar real vaxtda kəşfiyyat aparır, artilleriya və yüksək
dəqiqlikli yaylım atəşi sistemlərinin atəşini dəqiqləşdirir,
zərbələrin nəticəsini qeydə alırdı.
Effekt yalnız taktiki deyildi, həm də dərin psixoloji idi.
“Keçilməz” sayılan yüksəkliklərdəki möhkəmləndirilmiş bölgələrdə
gizlənmiş erməni əsgərləri özlərini müdafiəçi deyil, hədəf kimi
hiss edir, ölümün haradan gəldiyini görə və anlaya bilmirdilər.
Otuz ildə qurulan əfsanəvi müdafiə xətti – dotlar, mina sahələri və
səngərlər – havadan gələn hücum qarşısında yararsız oldu. Döyüş
meydanı Azərbaycan komandanlığı üçün “şəffaf”, düşmən üçün isə
“kor” hala gəldi.
“Dron inqilabı” ilə paralel olaraq Azərbaycan müxtəlif qoşun
növlərinin mükəmməl sintezini nümayiş etdirdi. Müdafiə Nazirliyinin
və Dövlət Sərhəd Xidmətinin xüsusi təyinatlıları avanqard kimi
düşmənin dərin arxasına sızır, mühüm yüksəklikləri ələ keçirir,
müdafiəni pozurdu. Artilleriya və aviasiyanın dəqiq zərbələri ilə
dəstəklənən müntəzəm hissələr isə azad edilən əraziləri ardıcıl
təmizləyirdi. Bu taktika “çəkic və dəmirci” adını aldı: düşmən
güclü zərbələrlə (“çəkic”) yerə sıxılır, sonra manevr qrupları
tərəfindən (“dəmirci”) məhv edilirdi. Bu, avtomatizmə qədər
işlənmiş mükəmməl sistem idi.
Meydanlarda sarsıdıcı məğlubiyyətə uğradığını anlayan
Ermənistanın siyasi və hərbi rəhbərliyi bağışlanmaz bir cinayətə əl
atdı – o, müharibəni məqsədli şəkildə Azərbaycanın dinc şəhər və
rayonlarına daşıdı. Bu, atəşin səhvi deyil, dövlət terrorizminin
taktikasından başqa bir şey deyildi. Məqsəd panika yaratmaq,
Azərbaycanın rəhbərliyinə təzyiq göstərmək və bəlkə də onu ölçüsüz
addımlara təhrik etmək idi.
Müharibənin ilk günündən Tərtər, Beyləqan, Gəncə, Mingəçevir,
Xızı, Abşeron rayonu və digər yaşayış məntəqələri raket və
artilleriya atəşinə tutuldu. Ən dəhşətli zərbələr isə Azərbaycanın
ikinci böyük şəhəri – cəbhədən onlarla kilometr aralıda yerləşən
Gəncəyə endirildi.
4 oktyabr: Gəncənin yaşayış massivinə raket zərbəsi. 10 mülki
şəxs həlak oldu, 40-dan çox insan yaralandı.
11 oktyabr: Gəncəyə növbəti zərbə. 10 nəfər, o cümlədən uşaqlar
öldü, 40 nəfər yaralandı.
17 oktyabr: Ən dəhşətli hücum – Gəncənin mərkəzində çoxmərtəbəli
binalar raketlə vuruldu. 15 nəfər həlak oldu, 55-dən çox insan
yaralandı.
28 oktyabr: Front xəttindən uzaqda yerləşən Bərdəyə raket
hücumu. 21 dinc sakin öldü, 70-dən çox insan yaralandı. Bu hücum
zamanı mülki əhaliyə qarşı kaset bombalarının tətbiqi beynəlxalq
müşahidəçilər, o cümlədən Human Rights Watch tərəfindən
xüsusi olaraq qeydə alındı.
Bu hücumların heç bir hərbi məntiqi yox idi. Onların yeganə
məqsədi mülki insanları qətlə yetirmək idi. Azərbaycan
Respublikasının Baş Prokurorluğunun məlumatına görə, 44 gün ərzində
Ermənistanın atəşləri nəticəsində 100 dinc sakin həlak olub, 416
nəfər yaralanıb. 12 mindən çox bina tam və ya qismən dağıdılıb –
yüzlərlə yaşayış evi, xəstəxana, məktəb və kritik infrastruktur
obyektləri yer üzündən silinib. Lakin hər belə zərbə Azərbaycan
xalqının və Ordusunun sona qədər getmək iradəsini möhkəmləndirir,
dünyaya müharibəni uduzan rejimin əsl sifətini göstərirdi.
Dünya tarixində çox az nümunə var ki, bir ölkə onilliklərdən
sonra hərbi yolla işğal altındakı torpaqlarını azad etsin – özü də
qısa müddətdə və qarşıya qoyulan məqsədin miqyasına görə minimum
itkilərlə. Ən çox müqayisə edilən analoji əməliyyat 1991-ci ildə
Küveyti azad edən “Səhrada tufan” idi. Amma əsas fərq ondadır ki, o
əməliyyatı BMT mandatı altında beynəlxalq koalisiya həyata
keçirmişdi. Azərbaycan isə əslində BMT Təhlükəsizlik Şurasının 30
il ərzində icra edə bilmədiyi qətnamələrin yerinə yetirilməsini
təkbaşına həyata keçirdi.
Azərbaycan öz beynəlxalq hüquqla tanınmış ərazilərində hərəkət
edirdi. Bu səbəbdən “Dəmir Yumruq” əməliyyatı müasir tarixdə unikal
presedent oldu: bu, aqressoru sülhə məcbur etmə və ərazi
bütövlüyünü bərpa etmə məqsədilə aparılan, tam legitim və bir
dövlətin öz gücü ilə – döyüş meydanında heç bir xarici hərbi dəstək
olmadan həyata keçirdiyi əməliyyat idi.
Vətən müharibəsində Qələbə təkcə hərbi zəfər yox, həm də yeni
dövrün başlanğıcı oldu. Son beş ildə Azərbaycan öz suverenliyini və
konstitusiya quruluşunu bütün ölkə ərazisində bərpa etdi. İşğaldan
xaraba qalmış Qarabağ bu gün dirçəliş məkanına çevrilir.
Bu gün azad olunmuş şəhər və kəndlərdə həyat səsi eşidilir.
Füzuli və Zəngilanda beynəlxalq hava limanları açılıb, Ağdam,
Cəbrayıl, Kəlbəcər və Laçında yollar, magistrallar çəkilir, dəmir
yolu xətləri salınır. Dövlət proqramları Qarabağa və Şərqi
Zəngəzura ilk ailələrin qayıdışını təmin edir. Hər bərpa olunan
məktəb, hər tikilən xəstəxana, hər qayıdan ailə – şəhidlərin
vəsiyyətinin yerinə yetirilməsidir.
27 sentyabr Anım Günü kimi qeyd olunur. Bu, hüzn və minnətdarlıq
tarixidir. Ölkənin məscidlərində, kilsələrində, sinaqoqlarında
şəhidlərin ruhuna dualar oxunur, bütün millət birgə matəm içində
baş əyir. Amma bu gün yalnız xatirə deyil. Bu, həm də əhd günüdür:
elə yaşamaq ki, onların qurbanı heç vaxt hədər olmasın.
2020-ci ilin Vətən müharibəsi bu gün dünyanın aparıcı hərbi
akademiyalarında öyrənilir. Vest-Poynt, NATO akademiyaları, Rusiya
və Türkiyə qərargahları Azərbaycan təcrübəsini təhlil edir.
“Qarabağ sindromu” hərb elminin dərsliklərinə düşüb. Bu müharibə
sübut etdi ki, kütləvi ordular və sonsuz səngərlər dövrü geridə
qalır. Onun yerini intellektual texnologiyalar, dronlar, xüsusi
təyinatlılar və vahid informasiya məkanı dövrü tutur.
2020-ci il müharibəsi bir sərhəd xəttinə çevrildi – o göstərdi
ki, möhkəmləndirilmiş istehkam xətlərinə hücum edən kütləvi ordular
dövrü artıq birmənalı şəkildə keçmişdə qaldı. Onun yerini hibrid
münaqişələr dövrü tutdu: burada havada üstünlüyü qırıcılar deyil,
intellektual PUA sürüləri təmin edir; qələbəni isə əsgərlərin say
çoxluğu yox, texnoloji təminatın səviyyəsi, xüsusi təyinatlıların
hazırlıq keyfiyyəti və qoşunların vahid informasiya mühitində
səmərəli idarə olunması müəyyənləşdirir.
Qarabağ müharibəsi ənənəvi hava hücumundan müdafiə sistemlərinin
ucuz və effektiv dronların kütləvi tətbiqi qarşısında nə qədər
həssas olduğunu açıq şəkildə göstərdi. O, həm də sübut etdi ki,
əsgər qarşı zərbəyə cavab vermək imkanından məhrum olduğunu dərk
edəndə, qoşunun mənəvi ruhu müdafiə sədlərindən daha tez dağılır.
Bu təcrübə birbaşa olaraq Ukraynadakı müharibənin taktikalarına
təsir etdi, orada da PUA-lar münaqişənin əsas alətlərindən birinə
çevrildi.
Azərbaycanın 44 günlük Vətən müharibəsi 2020-ci il noyabrın
10-da imzalanmış üçtərəfli Bəyanatla başa çatdı. Bu sənəd faktiki
olaraq Ermənistanın kapitulyasiya aktı idi. Azərbaycan təkcə
Qarabağın işğal altındakı böyük bir hissəsini azad etmədi, həm də
ətraf rayonların öz nəzarətinə qaytarılmasına dair təminat aldı və
bu, sonrakı aylarda reallığa çevrildi.
Bu Qələbə təsadüfi deyildi. O, dövlətçiliyin möhkəmləndirilməsi,
iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi, müasir və döyüş qabiliyyətli
ordunun yaradılması, çoxşaxəli diplomatiyanın qurulması kimi uzun
illərin ardıcıl fəaliyyətinin nəticəsi idi. Azərbaycan bununla
beynəlxalq arenada geniş dəstək, ən azı isə əsas oyunçuların
neytral mövqeyini təmin etdi. Bu, təkcə silah gücünün deyil, həm də
ruh gücünün, strateji düşüncənin və bir xalqın öz torpağında
yaşamaq haqqına sarsılmaz inamının təntənəsi idi.
30 illik işğaldan sonra xarabalığa çevrilmiş Qarabağ bu gün
inanılmaz sürətlə dirçəlir. Şəhərlər, yollar, hava limanları inşa
olunur. İnsanlar geri qayıdır. Müharibə bitdi. Amma onun dərsləri
hələ uzun illər öyrəniləcək. Ən əsas dərs isə budur: XXI əsrdə haqq
– texnologiya, iradə və düzgün strategiya ilə birləşəndə – labüd
şəkildə köhnəlmiş imperiya təkəbbürünü və işğal siyasətini məğlub
edir. Azərbaycan bunu praktik olaraq sübut etdi – öz qələbəsini
yalnız xəritədə deyil, hərb elminin yaddaş daşlarında da yazdı.
