Azərbaycan yenidən insan hüquqları sahəsində BMT qurumları və
mexanizmləri ilə konstruktiv dialoqa və əməkdaşlığa sadiqliyini
təsdiqlədi.
Bu barədə Azərbaycanın BMT İnsan Hüquqları Şurasının
gündəliyindəki 5-ci bəndin müzakirəsi zamanı verdiyi bəyanatda qeyd
olunur.
“Biz xüsusi prosedurlar üzrə mandat sahiblərinin fəaliyyətinə
böyük önəm veririk. Onların işi mandat çərçivəsində, beynəlxalq
hüquqa, BMT Nizamnaməsinə, müvafiq qətnamələrə və Davranış
Kodeksinə tam hörmət əsasında həyata keçirilməlidir. Dövlətlərlə
konstruktiv əməkdaşlıq vacibdir və təqdim edilən məlumatlar
qarşılıqlı əməkdaşlıq ruhunda nəzərə alınmalıdır”, – bəyanatda
vurğulanır.
Qeyd olunub ki, Azərbaycan insan hüquqları mexanizmləri ilə real
dialoqu daha yaxşı qarşılıqlı anlaşma və sistemin səmərəliliyinin
artırılması üçün mühüm amil hesab edir:
“Biz insan hüquqlarının təşviqi və müdafiəsi istiqamətində geniş
səylərimizin bir hissəsi olaraq BMT-nin insan hüquqları
mexanizmləri ilə fəal əməkdaşlığı davam etdirəcəyik”.
Bəyanatda həmçinin deyilir: “BMT-nin səkkiz onillik yoluna nəzər
salaraq, biz insan hüquqları mexanizmlərinin effektiv, şəffaf,
siyasətə alət edilməmiş və ikili standartlardan uzaq olmasını təmin
etmək üçün səylərimizi artırmalıyıq. Yalnız bu halda insan
hüquqlarının təşviqi və müdafiəsi sahəsində kollektiv sadiqliyimizi
gücləndirə bilərik”.
… Azərbaycanın BMT-nin Cenevrədə keçirilən İnsan Hüquqları
Şurasının 58-ci sessiyasında səsləndirdiyi bəyanat sadəcə növbəti
diplomatik protokol kimi qəbul edilə bilməz. Bu çıxış ölkənin
tarixində ən uzun və ağrılı səhifələrdən biri – 2023-cü ildə ərazi
bütövlüyünün bərpası – tamamlandıqdan sonra beynəlxalq institutlara
yanaşmanın daha geniş transformasiyasını əks etdirir.
Ölkəmiz indi unikal vəziyyətdədir: bir tərəfdən, qaçqınların və
məcburi köçkünlərin geri qaytarılması və bərpası üzrə nəhəng yükün
altındadır; digər tərəfdən isə bu proseslərin beynəlxalq insan
hüquqları standartlarına uyğun aparıldığını sübut etməlidir.
Təsadüfi deyil ki, bəyanat üç əsas istiqaməti əhatə edir:
suverenlik və hüququn aliliyi, beynəlxalq strukturların
siyasiləşməsinə qarşı mübarizə və insan hüquqları gündəminin
postmünaqişə kontekstinə uyğunlaşdırılması. Hər bir istiqamət
sadəcə bəyanat deyil, rəsmi hesabatlarla, statistika ilə və
dövlətin konkret addımları ilə təsdiqlənən faktlara əsaslanır.
Bəyanatın əsas vurğusu – BMT İnsan Hüquqları Şurasının xüsusi
prosedurlarına ciddi şəkildə riayət edilməsinin vacibliyidir.
Azərbaycan açıq şəkildə bildirir: mandat sahibləri ilə əməkdaşlıq
bərabərhüquqlu əsasda qurulmalıdır, ölkə isə xarici diktatların
obyekti roluna salınmamalıdır.
2024–2025-ci illərdə Azərbaycan beynəlxalq institutlara yüksək
açıq mövqe nümayiş etdirdi. BMT İnsan Hüquqları üzrə Ali
Komissarlığının hesabatına əsasən, 2024-cü ildə Bakı xüsusi
prosedurlardan gələn sorğuların 87%-nə cavab verdi, halbuki qlobal
orta göstərici təxminən 72% idi. Bu isə Azərbaycanın dialoqa və
hesabatlılığa dünya ortalamasından daha çox hazır olduğunu
göstərir.
Bundan əlavə, Azərbaycan müntəzəm olaraq BMT-nin müqavilə
qurumlarına – İnsan Hüquqları Komitəsinə, İşgəncələrə qarşı
Komitəyə, Qadınlara qarşı Ayrı-seçkiliyin Ləğvi Komitəsinə –
hesabatlar təqdim edir. Təkcə 2024-cü ildə ölkə dörd yenilənmiş
hesabat göndərdi, onlardan ikisi məhkəmə islahatları və məcburi
köçkünlərin hüquqlarının müdafiəsi ilə bağlı əlavə izahlı
materiallarla müşayiət olunurdu. Bu məlumatlar Şuranın rəsmi
sənədlərində təsbit olunub, bu isə onların Bakının birtərəfli
iddiaları olmadığını göstərir.
Azərbaycanın bəyanatının digər ölkələr tərəfindən necə
qarşılandığı az əhəmiyyətli deyildi. Sessiyanın kuluarlarında
Qlobal Cənuba aid bir sıra dövlətlər, o cümlədən İndoneziya,
Pakistan və Misir, insan hüquqları mexanizmlərinin
depolitizasiyasının vacibliyi barədə mövqeyə dəstək verdilər.
İndoneziya nümayəndəsi bildirdi ki, “ikili standartlar BMT
sisteminə etimadı sarsıdır” və misal kimi Fələstinlə Sudanı
göstərdi. Beləliklə, Azərbaycanın mövqeyi təcrid olunmuş görünmür,
əksinə, beynəlxalq normaların selektiv tətbiqini tənqid edən
dövlətlərin daha geniş cəbhəsinə daxil olur.
Eyni zamanda, Fransa və Kanada da daxil olmaqla bir sıra Qərb
ölkələri çıxışlarında “insan hüquqları vəziyyətinə Qarabağda
monitorinq təmin edilməli” tezisinə diqqət çəkdilər. Ancaq bu
bəyanatlar konkret faktlara əsaslanmır, daha çox siyasi mesaj
xarakteri daşıyırdı. Cavabında Azərbaycan nümayəndə heyəti rəsmi
rəqəmləri təqdim etdi: Səhiyyə Nazirliyinin məlumatına görə,
2023-cü ilin noyabrından etibarən Xankəndi və Ağdamda fəaliyyət
göstərən dörd xəstəxanada, o cümlədən bölgədə yaşayan etnik
ermənilər də daxil olmaqla, 12 mindən artıq pasiyentə tibbi xidmət
göstərilib. Bu faktlar guya tibbi xidmətlərə məhdud çıxış barədə
iddialara cavab kimi səsləndi.
Azərbaycanın vəziyyətini daha aydın qiymətləndirmək üçün onu
digər postmünaqişə nümunələri ilə müqayisə etmək faydalıdır.
Məsələn, Bosniya və Herseqovina Deyton sazişlərindən 30 il
keçməsinə baxmayaraq, hələ də qaçqınların geri dönüşü və daxili
etnosiyasi maneələrlə üzləşir. BMT Qaçqınlar üzrə Ali
Komissarlığının məlumatına görə, Bosniyada qaçqınların yalnız 40%-ə
qədəri evlərinə qayıda bilib.
Ruandada isə 1994-cü il soyqırımından sonra infrastrukturun
bərpası və barışıq üçün onilliklər tələb olundu. Beynəlxalq
qurumlar fəal rol oynasa da, proses daimi xarici təzyiqlərlə və
“universal reseptlərin” tətbiqi cəhdləri ilə müşayiət olundu ki,
bunlar da yerli xüsusiyyətləri nəzərə almırdı.
Bu fonda Azərbaycan daha sistemli və praqmatik yanaşma nümayiş
etdirir. Ərazi bütövlüyünün bərpasından cəmi iki il sonra
insanların geri qayıdışı və əsas infrastrukturun işə salınması
prosesi başladı. Dünya Bankı ekspertlərinin qiymətləndirməsinə
görə, bu dinamika “digər postmünaqişə nümunələri ilə müqayisədə
orta göstəricidən yüksəkdir”.
Azərbaycanın bəyanatında xüsusi yer tutan mövzulardan biri də
təhlükəsizlikdir. 2025-ci ilin avqustuna olan məlumata görə, azad
edilmiş ərazilərdə mina təhlükəsi nəticəsində 367 nəfər zərər
çəkib, onlardan 69 nəfəri həlak olub. Həlak olanlar arasında 16
uşaq var. Bu rəqəmlər Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsi tərəfindən
dəfələrlə təsdiqlənib və açıqlanıb.
Azərbaycan bu faktlardan beynəlxalq müzakirələrdə arqument kimi
istifadə edir: ərazilər minalardan tam təmizlənməyənədək məcburi
köçkünlərin tam miqyaslı qayıdışı mümkün deyil. Deməli, onların
hüquqlarının müdafiəsi beynəlxalq ictimaiyyətin minatəmizləmə
proseslərinə dəstəyindən bilavasitə asılıdır. Bu səbəbdən
Azərbaycan Cenevrədə humanitar minatəmizləməni dəstəkləyəcək
beynəlxalq fondun yaradılmasına çağırış etdi. Maliyyə Nazirliyinin
ilkin hesablamalarına görə, yalnız 2025–2027-ci illər üçün maliyyə
ehtiyacı 1,3 milyard dollar təşkil edir.
Azərbaycanın Şurada irəli sürdüyü başqa bir arqument insan
hüquqlarının yalnız siyasi və vətəndaş hüquqları ilə
məhdudlaşmaması ilə bağlıdır. İqtisadi və sosial hüquqlar ümumi
sistemin ayrılmaz hissəsidir. Dövlət Statistika Komitəsinin
məlumatına görə, yalnız 2024-cü ildə Qarabağda 76 km yol çəkilib,
520 km elektrik xətləri bərpa olunub, 3 mindən çox ev qaz
təchizatına qoşulub. Bu, birbaşa olaraq əsas sosial hüquqların
təmin edilməsidir.
Azərbaycan nümayəndəsi çıxışında qeyd etdi ki, “insanın
ləyaqətli yaşayış hüququ, təhsil və səhiyyəyə çıxışı ifadə azadlığı
qədər əhəmiyyətlidir”. Sözlərinə faktlarla dəstək verdi: 2025-ci
ildə Ağdam və Zəngilanda 3,5 min şagird üçün nəzərdə tutulmuş dörd
yeni məktəb açılıb. Bu layihələr həm dövlət büdcəsi, həm də Asiya
İnkişaf Bankı daxil olmaqla beynəlxalq maliyyə institutlarının
dəstəyi hesabına maliyyələşdirilib.
Azərbaycanın Cenevrədəki bəyanatı birmənalı qarşılanmadı. Qlobal
Cənub ölkələri burada beynəlxalq institutlar sisteminə özlərinin
iradlarını əks etdirən elementləri gördülər. Məsələn, Cənubi Afrika
və Braziliya nümayəndələri “inkişaf etməkdə olan ölkələrin insan
hüquqları gündəminin formalaşdırılmasında daha bərabərhüquqlu
iştirakının” vacibliyini vurğuladılar. Azərbaycanın ikili
standartlarla bağlı arqumentləri burada ümumi tendensiyanın təsdiqi
kimi qəbul olundu: sistem islahatlara ehtiyac duyur.
Digər tərəfdən, bəzi Qərb dövlətləri “ifadə azadlığı və vətəndaş
cəmiyyətinin fəaliyyətində məhdudiyyətlər” barədə narahatlıqlarını
ifadə etdilər. Ancaq bu tezislər əsasən qeyri-hökumət
təşkilatlarının məlumatlarına söykənirdi ki, Azərbaycan
nümayəndəsinin qeyd etdiyi kimi, “onlar həmişə obyektiv fəaliyyət
göstərmir və bəzən ayrı-ayrı dövlətlərin siyasi maraqlarını əks
etdirirlər”. Qarşı arqument kimi Azərbaycan nümayəndə heyəti
statistik məlumatlar təqdim etdi: 2024-cü ildə Azərbaycanda 60-dan
çox yeni ictimai birlik qeydiyyatdan keçib, QHT sektoruna dövlət
maliyyələşməsinin ümumi həcmi isə təxminən 16 milyon manat
olub.
Beləliklə, beynəlxalq reaksiya göstərdi ki, Bakı öz
arqumentlərini qlobal diskursa uğurla inteqrasiya edib, dialoqa
hazır olduğunu təsdiqləməklə yanaşı, manevr üçün də kifayət qədər
geniş imkan saxlayır.
Bəyanatın əsas məzmunlarından biri BMT sisteminə etimad
məsələsidir. Azərbaycan açıq şəkildə bildirir ki, mexanizmlərin
effektivliyi onların siyasiləşməsi ilə zədələnir. Bu arqumenti
nəzərə almamaq çətindir, çünki son illərdə bir çox ölkələr İnsan
Hüquqları Şurasını selektivliyə görə açıq tənqid edirlər.
Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunun (Cenevrə, iyun 2025)
analitik hesabatına əsasən, 2024-cü ildə Şura iştirakçısı olan
ölkələrin təxminən 43%-i xüsusi prosedurların obyektivliyinə şübhə
ilə yanaşıb. Sorğuda iştirak edən ekspertlərin yarıdan çoxu isə
“sistemə etimadın son iyirmi ilin minimum səviyyəsində olduğunu”
etiraf edib.
Azərbaycan isə bu şəraitdə sistemi dağıtmaq deyil, onu
islahatlarla bərpa etməyi, bərabərlik, şəffaflıq və milli
xüsusiyyətlərin nəzərə alınmasına əsaslanan yanaşmanı təklif edir.
Bu baxımdan, Cenevrədəki bəyanatı sadəcə tənqid deyil, müsbət
gündəmlə çıxış etmək cəhdi kimi qiymətləndirmək olar. Bu isə Bakını
yalnız irad bildirən, lakin alternativ təqdim etməyən dövlətlərdən
fərqləndirir.
Bəyanatın xüsusi əhəmiyyət kəsb edən hissələrindən biri məcburi
köçkünlərin hüquqları ilə bağlıdır. 2025-ci ildə Azərbaycan
hökuməti onilliyin sonuna qədər təxminən 140 min insanın öz
evlərinə qaytarılmasını hədəf qoyub. Dövlət Statistika Komitəsinin
proqnozlarına görə, 2030-cu ilə qədər ümumi geri qaytarılanların
sayı 280 min nəfərə çata bilər.
Bərpanın iqtisadi effekti milyardlarla dollarla ölçülür.
İqtisadiyyat Nazirliyinin məlumatına görə, təkcə 2024-cü ildə azad
edilmiş ərazilərə qoyulan sərmayələr 3,5 milyard dolları ötüb.
2027-ci ilə qədər bu rəqəmin 10 milyard dollara yüksələcəyi
gözlənilir. Layihələr energetika, nəqliyyat və kənd təsərrüfatı
sahələrini əhatə edir. Bütün bunlar o deməkdir ki, bərpa prosesi
yalnız humanitar deyil, həm də strateji iqtisadi layihəyə
çevrilir.
Vacib məqam odur ki, Azərbaycan köçkünlərin geri dönüş prosesini
beynəlxalq öhdəliklərin icrası kimi təqdim edir. Cenevrədə açıq
şəkildə bildirildi: “Biz qayıdış hüququnu siyasi şüar kimi deyil,
fundamental insan hüququ kimi görürük”. Bu ifadə mövzunu regional
siyasətin çərçivəsindən çıxarıb universal normalar səviyyəsinə
qaldırır.
Azərbaycan mövqeyinin əhəmiyyətini anlamaq üçün digər
bölgələrdəki oxşar proseslərə də baxmaq faydalıdır. 2025-ci ildə
Sudanda böhran davam edir, məcburi köçkünlərin sayı 10 milyonu
keçib, amma onların geri dönüşü ilə bağlı beynəlxalq ictimaiyyətin
aydın strategiyası yoxdur. Fələstində isə qayıdış hüququ beynəlxalq
bəyanatların mövzusu olaraq qalır, lakin real addımlarla
dəstəklənmir.
Bu fonda Azərbaycan nadir nümunədir: dövlət bu hüququn
reallaşdırılması üçün real məsuliyyəti öz üzərinə götürür. Məhz
buna görə də Cenevrədəki bəyanat strateji xarakter daşıyır: o,
yalnız ölkənin mövqeyini təsbit etmir, həm də qlobal insan
hüquqları sistemində müzakirə üçün yeni model təklif edir.
Geosiyasi konteksti də unutmamaq lazımdır. Azərbaycanın
arqumentasiyası ölkənin dünya güc mərkəzlərinin maraqlarının
qovşağında yerləşməsi ilə sıx bağlıdır. Cenevrədəki mövqe yalnız
insan hüquqları manifesti deyil, daha geniş strategiyanın tərkib
hissəsidir: ayrı-ayrı Qərb paytaxtlarının artan təzyiqləri fonunda
beynəlxalq imici möhkəmləndirmək və paralel olaraq Qlobal Cənubla
əməkdaşlığı genişləndirmək.
Beynəlxalq Strateji Araşdırmalar İnstitutunun (London, iyul
2025) məlumatına görə, Azərbaycan 2023–2025-ci illərdə insan
hüquqları ritorikasından ən fəal istifadə edən Avrasiya ölkələri
arasında ilk beşlikdədir. Bu fakt göstərir ki, bəyanatı yalnız
humanitar müstəvidə deyil, strateji kontekstdə də dəyərləndirmək
lazımdır.
Beləliklə, Azərbaycanın BMT İnsan Hüquqları Şurasının 58-ci
sessiyasında səsləndirdiyi bəyanat bir sıra reallıqları və
çağırışları əks etdirən sənəddir. O, üç əsas prinsip üzərində
qurulub:
– hüququn aliliyi və suverenliyə hörmət;
– siyasiləşmə və ikili standartlardan imtina;
– postmünaqişə çağırışları və məcburi köçkünlərin hüquqlarına
diqqət.
Bu prinsiplər praktikadan ayrı mövcud deyil, onlar konkret
rəqəmlər, hesabatlar və dövlətin atdığı addımlarla təsdiqlənir.
Azərbaycan beynəlxalq mexanizmlərlə yüksək səviyyədə əməkdaşlıq
nümayiş etdirərək eyni zamanda azad edilmiş ərazilərdə
genişmiqyaslı bərpa layihələri həyata keçirir.
Cenevrədə səsləndirilən bəyanat sadəcə diplomatik rituallar
toplusu deyil, strateji manifestdir. O, müasir insan hüquqları
sisteminin yenilənməyə ehtiyacı olduğunu vurğulayır və bunun üçün
praqmatik, hüquqi əsaslara söykənən bir model təqdim edir.
Uzunmüddətli işğaldan çıxaraq azad edilmiş torpaqlarda yeni
cəmiyyət quran Azərbaycan bu islahatların təşəbbüskarlarından biri
olmaq iddiasındadır.
Multilateralizmin böhran yaşadığı bir dövrdə məhz bu cür
yanaşmalar beynəlxalq institutlara etimadı bərpa edə bilər.
Azərbaycan Cenevrədə göstərdi ki, konstruktiv dialoq yalnız
suverenliyə hörmət, insanların real ehtiyaclarının nəzərə alınması
və siyasiləşdirilmiş sxemlərdən imtina üzərində qurulduqda
mümkündür. Bu, yalnız bir dövlətin mövqeyi deyil, həm də beynəlxalq
insan hüquqları sisteminin gələcək inkişafı üçün mümkün
ssenaridir.
