Bakı. Trend:
Cənubi Qafqaz artıq struktur baxımından dərin transformasiya
mərhələsinə qədəm qoyub. Bu mərhələdə iqtisadi rasionalizm tədricən
keçmişin ideoloji konstruksiyalarını arxa plana keçirir. Ən parlaq
nümunə Ermənistandır: onilliklər boyu nəqliyyat və siyasi blokada
şəraitində fəaliyyət göstərən bu ölkə indi elə bir nöqtəyə çatıb
ki, kommunikasiyaların açılması artıq xarici siyasət jesti deyil,
iqtisadi zərurətdir. Müasir bazarın məntiqi ona seçim qoymur: ya
regional dəhlizlərə inteqrasiya, ya da demoqrafik azalma və xarici
asılılıqla müşayiət olunan dərin durğunluq.
Üç onillik ərzində Ermənistan tranzit trilemmasının girovu olub:
geniş bazarlara birbaşa çıxışın yoxluğu, Yuxarı Lars vasitəsilə
məhdud logistika xəttindən asılılıq və yüksək nəqliyyat xərcləri.
Bu üç faktor təkcə biznes mühitini pisləşdirməyib – həm də
Ermənistan iqtisadiyyatını qonşu dövlətlər qarşısında
rəqabətqabiliyyətsiz hala gətirib. İxrac potensialı olan istənilən
sektor hələ ilkin logistik mərhələdə uduzur. Bunun nəticəsində
birbaşa xarici investisiyaların strukturu təhrif olunub: üstünlük
diaspor kapitalına və Rusiyadan relokasiya olunan vəsaitlərə
verilib. Bu axınlar blokadanın təsirini müvəqqəti kompensasiya etsə
də, uzunmüddətli iqtisadi artım effekti yaratmayıb.
2025-ci ildə razılaşdırılmış kommunikasiyaların açılması bu
trilemmanın əsas komponentlərindən birini – struktur təcridini
aradan qaldırır. Bu, iqtisadiyyatın yeni dəyər yaratma
trayektoriyasına keçidi, əməliyyat xərclərinin azalması və
beynəlxalq ticarət əlaqələrinin genişlənməsi deməkdir. Hətta kəskin
siyasi qərarlar olmadan belə, İrəvan nəqliyyat şərtlərini
bərabərləşdirmək və illərdir davam edən “blokada vergisindən” azad
olmaq imkanı qazanır.
Uzun illər Ermənistanın investisiya iqlimi “geopolitik karantin”
vəziyyətində olub. Belə bir modeldə ölkə xarici sərmayəçi üçün
uzunmüddətli kapital yatırımı məkanı deyil, hər an siyasi və ya
hərbi şok riski daşıyan qeyri-sabit ərazi kimi görünürdü. Qapalı
sərhədlər, zəif təchizat zəncirləri və yüksək əməliyyat riskləri
xarici biznesi layihələrin maya dəyərinə həddindən artıq geopolitik
risk əlavəsi etməyə məcbur edirdi. Nəticədə, formal olaraq
qənaətbəxş reytinqlərə baxmayaraq, Ermənistan region ölkələri ilə
müqayisədə sabit tranzit funksiyalarına malik dövlətlər qədər
kapital cəlb edə bilmirdi.
2025-ci ildən etibarən yeni institusional mərhələ başlanır.
Münaqişə gərginliyinin azalması nəticəsində kommunikasiyalar
mövzusu “təhlükəsizlik məsələsi” statusundan çıxaraq adi dövlət
idarəçiliyinin tərkib hissəsinə çevrilir. Bu da öz növbəsində
investorun risk qiymətləndirməsini dəyişir. Ən mühüm nəticə –
investisiya prosesinin diaspor asılılığından azad olmasıdır. Etnik
həmrəylik motivləri ilə yönlənən yatırımların yerini iqtisadi
səmərəlilik və kapitalın geri dönüşünə hesablanan investisiyalar
tutur. Paralel şəkildə regional inkişafın coğrafiyası da dəyişir:
Sünik bir vaxtlar ön cəbhə zonası idisə, indi potensial logistik
qovşağa çevrilir. Marqaradan keçib Yeğeqnadzor–Sisian–Qorisa qədər
uzanan hissə artıq dəhliz funksiyası qazanır; onun ətrafında
paylayıcı mərkəzlər, xidmət sektoru, anbar infrastrukturu və kiçik
biznes meydançaları formalaşır. Yerli büdcələr xroniki dotasiya
vəziyyətindən çıxmaq, region isə ümumi nəqliyyat şəbəkəsinə
inteqrasiya etmək imkanı əldə edir.
Təxminən eyni dərəcədə önəmli amil – Türkiyə ilə sərhədin
açılmasıdır. Türkiyə bazarı Avrasiya məkanında ən dinamiklərdən
biridir və onun biznes mühiti ekspansiya baxımından olduqca
aqressivdir. Ermənistan iqtisadiyyatı üçün bu, iki paralel proses
deməkdir: idxalın ucuzlaşması və daxili bazarda rəqabətin artması.
Makroiqtisadi baxımdan belə mexanizm inflyasiya təzyiqini azaldır,
texnologiyalara çıxışı asanlaşdırır və yüngül sənaye, tikinti
materialları və qida sənayesi kimi sahələrdə birgə istehsal
layihələrinin yaranması üçün şərait formalaşdırır.
Şərq–Qərb məntiqi ilə paralel şəkildə ABŞ tərəfindən irəli
sürülmüş TRIPP layihəsi – Ermənistanın Şimal–Cənub dəhlizindəki
hissəsini modernləşdirməyə yönəlmiş strateji təşəbbüs – reallaşmağa
başlayır. Ermənistan üçün bu layihə bir növ geoiqtisadi
balanslaşdırma alətidir: Bakı və Türkiyə marşrutlarından birtərəfli
asılılıqdan qaçmaq istəyi ilə Fars körfəzi–Qara dəniz xəttinə
inteqrasiya cəhdi bir-birini tamamlayır. TRIPP layihəsi İrəvana
Qərb maliyyə mənbələrinə, texnoloji müşayiətə və siyasi təminatlara
çıxış imkanı verir – bu resurslara Ermənistan xarici dəstək olmadan
real şəkildə malik ola bilməzdi.
Fəqət TRIPP struktur baxımından ciddi məhdudiyyətlərə malikdir.
Cənub seqmentinin coğrafiyası onu Avrasiya məkanında ən bahalı
infrastruktur layihələrindən birinə çevirir: dağ relyefi yolların
və tunellərin çəkiliş xərclərini dəfələrlə artırır. Bu dəhliz artıq
fəaliyyət göstərən və həm relsli, həm də avtomobil komponentlərini
birləşdirən Azərbaycan variantı ilə rəqabət aparır. Üstəlik,
TRIPP-in tam istismara verilməsi illərlə vaxt tələb edir, halbuki
Şərq–Qərb kommunikasiyalarının açılmasından Ermənistan dərhal
iqtisadi dividendlər qazanır. Beləliklə, TRIPP uzunmüddətli
diversifikasiya planıdır, lakin cari iqtisadi problemlərin həlli
üçün operativ mexanizm deyil.
Bu arada Azərbaycan regionun yeni logistik memarlığını ardıcıl
şəkildə formalaşdırır. Daxili infrastruktur layihələri –
Horadiz–Ağbənd dəmiryolu və Horadiz–Zəngilan–Ağbənd avtomagistralı
– təkcə Naxçıvanın inteqrasiyasını sürətləndirmir, həm də ölkənin
Şərq–Qərb və Şimal–Cənub dəhlizlərinin kəsişməsindəki mövqeyini
gücləndirir. Azərbaycan hissəsinin 2026-cı ilə qədər tam hazır
olması Bakının siyasi vəziyyətdən asılı olmayaraq faktiki tranzit
infrastrukturunu formalaşdırdığını göstərir. Eyni zamanda, İran
ərazisindən keçən paralel Araz dəhlizi strateji riski minimuma
endirərək, İrəvan razılaşdırılmış çərçivələr daxilində hərəkət
etməsə belə, alternativ marşrut yaradır.
Regionun əsas güc mərkəzləri – İran və Rusiya – da bu prosesdə
sabitləşdirici faktor kimi çıxış edirlər. Tehran rəsmi şəkildə
bəyan edir ki, kommunikasiya layihələri İran–Ermənistan sərhədinə
təhlükə yaratmır, Moskva isə regional nəqliyyat formatlarında
iştirakını qorumaqla təsir mexanizmini saxlamağa çalışır. Bütün
bunlar xarici blokadaların riskini azaldır və qərarların siyasi
arxetiplərdən deyil, iqtisadi rasionalizmdən doğmasına şərait
yaradır.
Nəticə etibarilə İrəvan ideoloji deyil, struktur xarakterli
seçim qarşısındadır. Kommunikasiyaların açılması xeyirxahlıq jesti
deyil, “yaşama iqtisadiyyatı”ndan “inkişaf iqtisadiyyatı”na
keçiddir. Bu addım blokada vergisini aradan qaldırır, bazarlara
çıxışı genişləndirir, fiskal gəlirləri artırır və ölkənin
investisiya profilini dəyişdirir. 1990-cı illərin doktrinasına
yapışmaq isə qaçılmaz tənəzzülə aparır: qiymətlərin artması, əhali
axını, rəqabət qabiliyyətinin zəifləməsi və ölkənin xarici donor
asılılığında xroniki vəziyyətə düşməsi. Yeni reallığın qəbul
edilməsi isə regiona inteqrasiyanın, risklərin azalmasının və
Ermənistan iqtisadiyyatının subsidiya ilə yaşayan periferiyadan
fəaliyyət göstərən regional sistemin bir hissəsinə çevrilməsinin
yeganə yoludur.
2025-ci ildə kommunikasiyaların açılması sadəcə diplomatik
hadisə deyil – sistem xarakterli dönüş nöqtəsidir. O, tarixi
incikliklərin deyil, iqtisadi məqsədəuyğunluğun üstün gəldiyi yeni
qüvvə balansı yaradır. Ermənistan üçün bu transformasiya iki
siyasət arasında deyil, durğunluq və inkişaf arasında seçimdir. Və
gələcək trayektoriyanın istiqamətini bəyanatlar deyil, İrəvanın
Cənubi Qafqazın yeni logistik memarlığına inteqrasiya qabiliyyəti
müəyyən edəcək.
Cənubi Qafqazın yeni arxitekturası artıq proqnozlaşdırıla bilən,
sürətli və gəlirli marşrutlar ətrafında formalaşır. Bakı məhz belə
bir konfiqurasiya təklif edir – işlək, sınaqdan çıxmış, qlobal
tədarük zəncirlərinə inteqrasiya olunmuş və Avrasiya məkanının əsas
oyunçularının maraqları ilə uzlaşdırılmış bir model.
Əgər Ermənistan bu gələcəyin içərisində qalmaq istəyirsə, onda
o, siyasi xülyalarla deyil, iqtisadi məntiqin xətti ilə hərəkət
etməlidir. “Geosiyasi müqavimət” haqqında pafoslu bəyanatlar yalnız
media səhnəsində cazibədar görünür. Praktikada isə bu, sadəcə bir
şey deməkdir: milyardlarla dollarlıq tranzit gəlirlərindən,
investisiyalardan və öz ərazisini dalan vəziyyətindən çıxarıb keçid
zonasına çevirmək imkanından könüllü imtina. Bu imtina isə öz
ardınca ağır nəticələr zəncirini gətirir – sənayesizləşmənin
dərinləşməsi və demoqrafik uçurumun sürətlənməsi.
Horadiz–Ağbənd yolu, dəmir yolu xətti, İran üzərindən Araz
marşrutu – bunların hamısı dayanıqlığın təməl sütunlarını təşkil
edir. Ermənistan yenidən vaxt udmaq siyasətinə əl atsa belə,
regionun nəqliyyat xəritəsi istər-istəməz Bakının xeyrinə
dəyişəcək.
Ona görə də indi sual maksimum sərt və eyni zamanda tam dürüst
səslənir: ya bu konfiqurasiyaya tərəfdaş kimi daxil olursan, ya da
onun kənarında müşahidəçi kimi qalırsan. Üçüncü variant yoxdur.
Amma imkan pəncərəsi hələ açıqdır. Əgər İrəvan ağıllı seçim etsə,
kommunikasiyaların açılmasını öz iqtisadi liftinə çevirə bilər –
tranzaksiya xərclərini azaldar, xarici sərmayələri cəlb edər,
regional axın sisteminə inteqrasiya olar və donor asılılığından
mərhələli şəkildə çıxar. Bu, Cənubi Qafqaz tarixində çox nadir
hallarda yaranan bir şansdır.
Məhz buna görə 2025-ci il diplomatik korrektələrin deyil, dərin
struktur dönüşünün ili olur. Azərbaycan artıq öz işinin payını
görüb – infrastruktur qurub, alternativlər yaradıb, riskləri
minimallaşdırıb və hər kəsin qazanacağı bir formula təqdim edib.
İndi növbə Ermənistandadır. Ya o, yeni reallığı qəbul edib
transformasiyanın iştirakçısına çevriləcək, ya da keçmişin
illüziyaları içində qalacaq – qorxuların hesabdan üstün, ideoloji
miflərin iqtisadi məntiqdən vacib sayıldığı bir mühitdə.
İrəvan üçün seçim son dərəcə sadədir: ya inkişaf, ya durğunluq.
Ya regional inteqrasiya, ya özünütəcrid. Ya gələcəyin dəhlizlərində
iştirak, ya da onlardan tədricən kənara düşmək.
Azərbaycan, nə qədər paradoksal səslənsə də, Ermənistana güzəşt
yox, çıxış yolu təklif edir – tarixi komplekslərin qapalı
məkanından çıxıb, real inkişaf məkanına daxil olmaq imkanı.
Qarşıdakı illərin trayektoriyası isə bir suala bağlı olacaq: erməni
elitasının açıq-aşkar reallığı qəbul edəcək qədər cəsarəti varmı?
Cənubi Qafqazın yeni geo-iqtisadi dövrü artıq başlayıb. Və bu dövr,
təkcə gələcək haqqında danışmağı deyil, onu yarada bilənlərin
ətrafında qurulacaq. Azərbaycan məhz bunu edir.
