Bakı. Trend:
Avropanın enerji siyasəti elə bir mərhələyə daxil olub ki, artıq
iqtisadi parametrlər sistemi müəyyən etmir, əksinə, böyük
dövlətlərin siyasi qərarları və strateji maraqlarının törəməsinə
çevrilir. 2022-ci ilin sonundan etibarən qitə illərlə öyrəşdiyi
şərq boru xətləri sistemindən imtina etməyə məcbur qaldı və yeni
enerji arxitekturasını sıfırdan qurmaq durumunda qaldı. Lakin
Rusiya qazının Avropa idxalında payının kəskin azalması nəticəsində
yaranan boşluq Avropanı müstəqil oyunçuya çevirmədi, əksinə, onu
yeni tipli asılılıqla üz-üzə qoydu – indi o, bir mənbədən deyil,
kim bu axınları və onların siyasi konfiqurasiyasını idarə edirsə,
ondan asılıdır. Məhz bu gərginlik xəttində 2025-ci ildə baş verən
“Şaquli dəhliz” hadisəsi meydana çıxdı və bu, lokal insident deyil,
Avrasiya güc balansının dəyişdiyini və Azərbaycanın rolunun
transformasiyaya uğradığını göstərən əlamətə çevrildi.
Bu hadisəyə diqqətin artmasının səbəbi ondadır ki, ilk dəfə
enerji resurslarının tərəfdaşlar arasında bölüşdürülməsinə açıq
siyasi müdaxilə baş verdi. Söhbət nə həcmlərdən, nə texniki
nasazlıqlardan gedirdi – bir dövlət digərinin qazını blokladı,
halbuki hər ikisi Avropa üçün postkrizis enerji strategiyasının
əsas oyunçuları sayılır. ABŞ-nin 2025–2026-cı illərin qış
mövsümündə Yunanıstan–Bolqarıstan–Rumıniya zənciri ilə Ukraynaya
yalnız Amerika mənşəli mayeləşdirilmiş qazın (LNG) ötürülməsi
tələbi yeni dövrün simvoluna çevrildi – artıq enerji marşrutları
hakimiyyətin proyeksiya vasitəsinə dönür. Bu addım kommersiya
mübarizəsinin çox-çox o tərəfində dayanırdı: Vaşinqtonun məqsədi
sadəcə enerji satmaq deyil, hansı axının və hansı mənbədən Şərqi
Avropa infrastrukturuna çıxış əldə etdiyini müəyyən etmək idi.
2022-ci ilə qədər Avropa sadə, amma riskli balans üzərində
dayanırdı: Rusiya qazı ümumi tələbatın təxminən 40 faizini təmin
edir, qiymətləri sabit saxlayır, lakin qeyri-xətti asılılıq
yaradırdı. Bu struktur dağıldıqda isə önə üç alternativ çıxdı –
Norveç, qlobal LNG bazarı və Azərbaycanın Cənub Qaz Dəhlizi. Norveç
resursları fiziki limitlərlə məhdud idi, LNG çevikliyi təmin etsə
də, qiymət dalğalanmalarını gətirdi, Azərbaycan qazı isə “struktur
sabitləşdirici” rolunda çıxış etdi – nə dominant olmaq istəyirdi,
nə də bazarı silkələyirdi, sadəcə sabitlik və balans yaradırdı.
Məhz bu, onu Avropa üçün əvəzolunmaz etdi: LNG bazarının spota
əsaslanan, Asiya tələbindən asılı təbiətindən fərqli olaraq, boru
qazı sabitlik, qiymət təhlükəsizliyi və tək mənbədən asılılığı
azaltmaq imkanı verir.
2023–2025-ci illərin dinamikası bu rolu tam şəkildə təsdiqlədi:
TANAP–TAP marşrutu üzrə tədarüklər artdı, Bolqarıstan, Yunanıstan
və İtaliya üçün kritik dövrlərdə dayaq oldu. Brüssel Bakı ilə illik
həcmi 20 milyard kubmetrə çatdırmaq barədə saziş imzaladı, Avropa
enerji tənzimləyiciləri isə vurğuladılar ki, Azərbaycan Rusiyadan
kənarda yeganə etibarlı boru kəməri mənbəyidir. Beləliklə,
Azərbaycan qazı Avropa enerji təhlükəsizliyi sistemində kəmiyyət
deyil, keyfiyyət amilidir: bazarın strukturunu tənzimləyir, LNG-yə
alternativ yaradır və qitəyə balanslı arxitektura təmin edir.
Elə buna görə də ABŞ-nin müdaxiləsi Avropanın daxili enerji
təhlükəsizliyi məntiqi ilə Vaşinqtonun xarici strategiyası arasında
kəsişmə nöqtəsinə çevrildi. Amerika marağı açıqdır: 2023-cü ildən
ABŞ Avropaya qaz tədarükündə liderə çevrildi, onun LNG payı 50
faizi keçdi, illik ixrac həcmində artım elə sürətlə baş verdi ki,
artıq ABŞ-nin daxili bazarı ixrac sabitliyindən asılı hala düşdü.
Sıxlaşdırma infrastrukturuna yatırımlar 60 milyard dollardan
çoxdur, uzunmüddətli müqavilələr istehsal gücünün doluluğunu tələb
edir və Avropa bazarındakı payın azalması avtomatik olaraq Amerika
istehsalçılarını zəiflədir. Bu səbəbdən də daha sərfəli qiymət
təklif edən istənilən alternativ risk kimi qəbul olunur.
Azərbaycan qazı məhz bu alternativdir. O, bütün logistika
zənciri üzrə daha ucuzdur, mayeləşdirmə tələb etmir, fraxtdan asılı
deyil və qlobal spot bazarda rəqabət aparmır. Pik tələbat dövründə
Amerika LNG-si son istehlakçı üçün xeyli baha başa gəlir.
Ukraynanın əlavə həcmdə qaz ehtiyac duyduğu bir vaxtda, Azərbaycan
qazının Şaquli dəhlizə daxil olması Kiyev üçün orta qiymətin
azalması demək idi. Amma ABŞ üçün bu, strateji bazarın itirilməsi
anlamına gəlirdi – yəni təkcə qaz satmaq yox, həm də tədarükün
ətrafında siyasi mühit formalaşdırmaq imkanının itirilməsi.
Azərbaycan qazının bloklanması göstərdi ki, ABŞ Ukraynaya enerji
dəstəyini təkcə yardım kimi deyil, həm də onun kritik sistemləri
üzərində nəzarəti möhkəmləndirən vasitə kimi görür. Vaşinqton bunu
“zəmanət tələbi” ilə əsaslandırsa da, Avropa Komissiyası və digər
qurumlar TANAP–TAP zəncirində “Rusiya qazı qarışığı” riskinin
texniki cəhətdən mövcud olmadığını, “Azərbaycan axınlarının
şəffaflığı” ilə bağlı iddiaların əsassız olduğunu bildirdi. Fakt
odur ki, bu arqumentin gündəmə gətirilməsi qərarın siyasi xarakter
daşıdığını açıq göstərdi.
Amma bu hadisənin əsasında duran əsas sual ABŞ və ya Ukrayna
bazarı deyil, Avropanın öz mövqeyidir – yəni onun diversifikasiya
prinsipini qorumaq qabiliyyəti. Çünki məhz burada strateji toqquşma
yaranır: Avropa enerji təhlükəsizliyi doktrinası risklərin müxtəlif
mənbələr və marşrutlar arasında bölünməsinə əsaslanır, halbuki ABŞ
siyasəti bu dəfə tənqidi axını bir oyunçunun nəzarətinə cəmlədi.
Ukrayna üçün bu o demək idi ki, resurslara çıxış bazar rəqabəti ilə
deyil, siyasi qərarla təmin olunur. Bu isə asılılığı artırır, amma
müstəqilliyi – həm iqtisadi, həm də strateji – azaldır.
Azərbaycan bu sistemdə “üçüncü oyunçu” deyil, Avropanın enerji
muxtariyyətinin struktur elementi kimi çıxış edir. Onun qazı sadəcə
qiymətləri endirmir, həm də Avropaya manevr imkanı verir, onu tək
mənbəyə və tək dövlətə bağlanmaqdan qoruyur. Buna görə də Bakının
Şərqi Avropa istiqamətində Cənub marşrutundan kənarlaşdırılması
Avropanın enerji diversifikasiyası ideyasının enerji monopollarına
çevrilməsi riskini doğurur.
Bu hadisənin Azərbaycan üçün əhəmiyyəti də az deyil. Bakı bu
illər ərzində müqavilə öhdəliklərinin dəqiq icrası, tədarük
şəffaflığı və Avropa ilə uzunmüddətli əməkdaşlıq xətti ilə
fərqlənib. Azərbaycan qaz siyasəti bu gün Avropa üçün sabitlik
dayaqlarından biridir – bir çox ənənəvi təchizatçı ya sabitliyini
itirib, ya da siyasi baxımdan “zəhərli” sayılır. Buna görə də
Azərbaycan qazının Şaquli dəhlizdən çıxarılması, Cənub Qaz
Dəhlizinin əsasında duran “proqnozlaşdırıla bilənlik mexanizmini”
pozur.
Strateji problem ondadır ki, ABŞ-nin bu məsələ ilə bağlı mövqeyi
presedent yaratdı: Avropa İttifaqı tərəfindən “etibarlı və sistem
əhəmiyyətli” təchizatçı kimi tanınan bir tərəf, Avropa tənzimləmə
məkanına daxil olmayan xarici oyunçunun qərarı ilə
məhdudlaşdırıldı. Əgər bu presedent təkrarlanarsa, Avropa enerji
siyasəti bazar prinsipləri ilə deyil, siyasi prioritetlərlə idarə
olunan bir arxitekturaya çevriləcək.
Beləcə, bu gün yaşanan böhran lokal hadisə deyil. O, Avropanın
“uyğunsuz asılılıqlar” mərhələsinə daxil olduğunu göstərir – yəni
enerji orqanizminin müxtəlif hissələri fərqli qərar mərkəzlərinə
tabe olub. Bu şəraitdə Azərbaycanın qitədaxili, muxtar resurs
təchizatçısı kimi rolu artıq sadəcə vacib deyil, həlledicidir: o,
Avropaya manevr azadlığı verir və onu idxalın təkqütblü strukturuna
çevrilməkdən qoruyur.
Avropanın enerji muxtariyyətinin yenidən
dəyərləndirilməsi
2022-ci ildən sonra başlayan Avropa enerji böhranı qitənin bütün
qaz təchizatı arxitekturasının dərin şəkildə yenidən qurulmasına
gətirib çıxardı. Onilliklər boyu sabit, amma təhlükəli dərəcədə
birtərəfli olan – Rusiya boru kəmərlərinə əsaslanan – idxal sistemi
dağıldı. Avropa yeni şəraitdə improvizasiya etməyə, əvvəllər
köməkçi sayılan tədarükçüləri əsas marşrutlara cəlb etməyə məcbur
oldu. Lakin asılılıqdan qurtulmaq avtomatik şəkildə enerji
müstəqilliyi demək olmadı: onun yerini yeni xarici təsir
konfiqurasiyası tutdu. Bunun ən parlaq nümunəsi 2025-ci ildə
“Şaquli dəhliz” ətrafında yaranan vəziyyət idi – ABŞ-nin təzyiqi
nəticəsində Azərbaycanın qazının Ukrayna sisteminə çıxışının
bloklanması Avropanın enerji diversifikasiyası məntiqinin siyasi
qərarla əvəzlənməsinə səbəb oldu.
Hadisənin mahiyyəti tranzit texnikasından çox uzağa gedir.
“Şaquli dəhliz” ilkin olaraq Yunanıstan, Bolqarıstan, Rumıniya,
Moldova və Ukrayna arasında qaz axınlarının çevik şəkildə
bölüşdürülməsi üçün nəzərdə tutulmuşdu. Onun ideallaşdırılmış
modelində bu marşrut Avropanın rəqabət, açıqlıq və infrastrukturun
əlçatanlığı əsasında enerji təhlükəsizliyini təmin etmək
qabiliyyətinin simvoluna çevrilməliydi. Amma ABŞ-nin müdaxiləsi bu
mexanizmi iqtisadi səmərəlilikdən uzaqlaşdırıb, siyasi nəzarət
alətinə çevirdi. Nəticədə Şərqi Avropanın enerji sistemi artıq
təkcə boru kəmərləri şəbəkəsi deyil, böyük güclərin toqquşduğu
geosiyasi meydan oldu – burada kimin sabahkı Avro-Atlantik düzəni
müəyyən edəcəyi məsələsi həll olunur.
Amerika məntiqi: enerji – geosiyasi təsir vasitəsi
kimi
ABŞ-nin niyə Azərbaycan qazının Ukrayna istiqamətindən tam
kənarlaşdırılmasında israr etdiyini anlamaq üçün onun enerji
strategiyasının təkamülünə baxmaq lazımdır. Son on ildə ABŞ
dünyanın ən iri LNG ixrac platformasına çevrildi. Bu dəyişikliklə
paralel olaraq nəhəng infrastruktur sərmayələri qoyuldu,
uzunmüddətli müqavilələr bağlandı və qazdan asılı olan regionlarda
siyasi təsir mexanizmləri quruldu. Beləliklə, LNG ixracı artıq
Amerika üçün sadəcə kommersiya deyil, siyasi alət – təsir
zonalarını möhkəmləndirmə vasitəsinə çevrildi.
Ukrayna istiqamətinə eksklüziv nəzarətin saxlanması bu
strategiyanın məntiqi davamıdır. Birincisi, iqtisadi baxımdan
Ukrayna və bütövlükdə Şərqi Avropa qeyri-müəyyənlik şəraitində belə
sabit tələbat yaradan bazardır. İkincisi, siyasi baxımdan
Ukraynanın qaz təchizatı ABŞ-nin siyasi iradəsinə bağlandıqca
Vaşinqtonun Şərqi Avropa təhlükəsizlik arxitekturasında rolu
güclənir. Üçüncüsü, simvolik planda bu addım liderlik nümayişidir:
Rusiya enerji rıçaqlarını itirdikcə, ABŞ bu boşluğu “monopolist”
kimi deyil, qərar mərkəzi kimi doldurmaq niyyətindədir.
Əslində, ABŞ-nin Azərbaycan qazına dair narahatlıqları texniki
deyil, strateji xarakter daşıyırdı. Azərbaycan qazı həm qiymət, həm
çatdırılma sabitliyi, həm də proqnozlaşdırıla bilənlik baxımından
LNG ilə rəqabət aparır. Daha ucuz boru qazı Ukrayna və Rumıniya
istiqamətlərində Amerika resursunun bir hissəsini sıxışdıra bilərdi
ki, bu da genişlənməkdə olan Amerika qaz sənayesinin maraqlarına
zidd idi. Beləcə, “Şaquli dəhliz”də iqtisadi məntiqin siyasi
qərarla əvəzlənməsi ABŞ-nin enerji siyasətinin ümumi trendinə
çevrildi: enerji artıq mal deyil, təsir rıçağıdır.
Azərbaycan – Avropa enerji strategiyasının sabitlik
dayağı
Bu proseslər fonunda Azərbaycanın Avropa enerji sistemindəki
rolu strateji məna qazanır. Qərbin siyasi və maliyyə dəstəyi ilə
reallaşan Cənub Qaz Dəhlizi bu gün Rusiyadan və Yaxın Şərqdəki
qeyri-sabitlikdən asılı olmayan yeganə sabit boru marşrutudur.
2023–2025-ci illərdə məhz Azərbaycan qazı Bolqarıstanda
çatışmazlığı önlədi, Yunanıstanda tarazlığı qorudu və İtaliyanın
enerji təhlükəsizliyini struktur səviyyədə möhkəmləndirdi.
Azərbaycan qazının əhəmiyyəti təkcə həcmlə ölçülmür. Onun sistem
dəyəri proqnozlaşdırıla bilənlik, sabit nəqliyyat xərcləri və
uzunmüddətli müqavilələrə bağlılıq sayəsində Avropa bazarının
dəyişkənliyini azaltmaqda ifadə olunur. Bu, Bakını Avropanın enerji
manevr imkanlarını təmin edən azsaylı tərəfdaşlardan birinə
çevirir. Elə buna görə də Azərbaycan qazının Ukrayna istiqamətindən
bloklanması narahatedici siqnal oldu: Avropa tərəfindən “etibarlı
və strateji təchizatçı” kimi tanınan ölkə texniki və hüquqi
səbəblərlə deyil, xarici siyasi amillərlə məhdudlaşdırıldı.
Azərbaycan üçün bu, sadəcə iqtisadi məsələ deyil. Bu, onun
regional təhlükəsizlik sistemindəki mövqeyi, siyasi çəkisi və
qeyri-sabitlik şəraitində sabitlik təmin edən dövlət statusu ilə
bağlıdır. Azərbaycanın Şərqi Avropa bazarındakı rolunun azaldılması
nə Avropanın diversifikasiya məntiqinə, nə də Brüsselin
maraqlarına, nə də Bakının Qərbə yönəlmiş uzunmüddətli
strategiyasına uyğundur. Buna görə də Azərbaycanın reaksiyası
təmkinli, amma aydın oldu: Bakı əməkdaşlığı genişləndirdi və
Avropaya açıq, rəqabətli, çoxqatlı enerji sisteminin tərəfdarı
olduğunu göstərdi.
Ukrayna – maraqların kəsişdiyi və strateji mübarizənin
mərkəzinə çevrilmiş məkan
Ukraynanın enerji sistemi üç fərqli məntiqin toqquşduğu
meydandır: ABŞ-nin nəzarəti gücləndirmək, Avropanın
diversifikasiyanı qorumaq, Azərbaycanın isə iştirakını
genişləndirmək istəyi burada çarpazlaşır. Lakin Ukraynanın özü
paradoksal vəziyyətdədir: ona qaz həyati dərəcədə lazımdır, amma bu
qazın strukturu onun özündən asılı deyil. Enerji suverenliyinə can
atan ölkə bəzən effektivlik və davamlılıq prinsiplərinə uyğun
gəlməyən qərarlarla barışmaq məcburiyyətində qalır.
2025–2026-cı illərin qışında ABŞ LNG-sinə asılılıq Ukraynaya
fiziki sabitlik gətirsə də, iqtisadi gərginliyi artırdı. LNG
mahiyyət etibarilə boru qazından baha başa gəlir, xüsusilə də
tələbatın pik vaxtlarında – fraxt qiymətləri yüksəldikdə və Asiya
bazarındakı rəqabət artdıqda. Əgər Azərbaycan qazına “Şaquli
dəhliz”dən keçid imkanı verilsəydi, Ukrayna daha ucuz və sabit
həcmlər əldə edə bilərdi. Amma siyasi məntiq iqtisadi səmərəliliyi
üstələdi.
Bu vəziyyət Kiyev üçün bir nəticə doğurur: ölkə siyasi
qərarlardan asılılığı azaltmaq üçün Avropa enerji bazarına sürətlə
inteqrasiya etməlidir. Yalnız o zaman Ukrayna hər qış mövsümündə
xarici iradəyə bağlı olmaqdan qurtulub, Avropanın vahid qaz ticarət
və tənzimləmə məkanının tamhüquqlu üzvünə çevrilə bilər.
Avropa prinsiplərlə reallıq arasında
“Şaquli dəhliz” ətrafında yaranan gərginlik Avropa İttifaqı üçün
bir növ həqiqət anına çevrildi. Bu hadisə göstərdi ki, Avropa
enerji siyasəti hələ də həssas vəziyyətdədir – çünki kritik
qərarlar qitədaxili institutlardan kənarda qəbul olunur. Nəticədə,
Avropanın öz strateji təməli sayılan “çoxvektorlu enerji siyasəti”
müvəqqəti olaraq pozuldu. Məhz bu reallıq Avropanı infrastrukturun
idarə olunmasına, enerji dəhlizlərinə çıxışın tənzimlənməsinə və
müttəfiqlik siyasəti ilə milli maraqlar arasındakı balansın yenidən
qurulmasına baxışını dəyişməyə vadar etdi.
Brüsselin mövqeyi dəfələrlə açıq şəkildə ifadə olunub:
Azərbaycan etibarlı və sınaqdan çıxmış tərəfdaşdır, Cənub Qaz
Dəhlizi isə REPowerEU strategiyasının əsas sütunlarından biridir.
Avropa məntiqinə görə, enerji sisteminin sabitliyi çoxmənbəliliyə
əsaslanmalıdır; bu sistem nə vaxtsa Rusiya, indi isə ABŞ kimi tək
bir tədarükçüdən asılı ola bilməz. Elə buna görə də Avropa
daxilində müzakirələr tədricən “ABŞ yardımına minnətdarlıq”
tonundan çıxaraq, infrastruktur muxtariyyətinin
institusionallaşdırılmasının zəruriliyinə yönəlməyə başlayıb.
Yeni mərhələyə keçid: enerji siyasətinin dəyişən
mahiyyəti
“Şaquli dəhliz” ətrafında yaranan vəziyyət bir daha sübut etdi
ki, Avropa enerji siyasəti artıq köhnə kateqoriyalarla işləyə
bilmir. 2025-ci ilin hadisələri göstərdi: enerji təhlükəsizliyi
sahəsi təkcə qaz molekullarının deyil, həm də strateji təsir
axınlarının hərəkət etdiyi arteriyadır. Bu axınlar yeni, “görünməz
güc coğrafiyasını” formalaşdırır – burada suverenliyin sərhədləri,
siyasi qərarların dəyəri və Avrasiya məkanında orta və böyük
dövlətlər arasındakı balans müəyyən olunur. Azərbaycan qazı
ətrafında yaranan vəziyyət və ABŞ LNG-sinin Ukrayna istiqamətində
“eksklüziv” rolu bu gizli gərginlik xətlərini üzə çıxarıb, onları
sistemin strukturuna çevirib.
2025-dən sonra ABŞ, Avropa və Azərbaycanın münasibətlərini
əvvəlki kimi sadə tərəfdaşlıq formatında təsəvvür etmək artıq
mümkün deyil. Bu münasibətlər çoxlaylı sistemə çevrilib – burada
iqtisadi qarşılıqlı asılılıq siyasi rəqabətlə, təhlükəsizlik
məntiqi isə bazar məntiqi ilə toqquşur. ABŞ Avropa istiqamətində
əsas qaz təchizatçısı kimi mövqeyini bərkitməyə və enerjini təsir
alətinə çevirməyə çalışır. Avropa öz manevr imkanlarını qorumağa və
diversifikasiya prinsipini müdafiə etməyə can atır. Azərbaycan isə
artan rəqabət və dəyişən geosiyasi balans fonunda “struktur
sabitlik dayağı” kimi mövqeyini saxlamağa çalışır.
“Şaquli dəhliz”dəki ziddiyyət nə böhran, nə də təsadüfi
hadisədir. Bu, dərin struktur dəyişikliyinin simptomudur: enerji
artıq sadəcə ticarət predmeti deyil, yeni postkonflikt düzəninin
sərhədlərini müəyyən edən siyasi vasitəyə çevrilib. Bu düzən Rusiya
ilə qarşıdurmadan ibarət deyil. Bu, ABŞ-nin liderliyini
möhkəmləndirmək, Avropanın əvvəlki asılılıq səhvlərini
təkrarlamamaq və Azərbaycanın öz strateji subyektliyini
gücləndirmək üçün genişlənən bir məkandır.
Avropa üçün dərs: muxtariyyət yalnız institutlarla
mümkündür
Belə şəraitdə Avropa üçün əsas məsələ – reaksiya vermək deyil,
uzunmüddətli doktrina formalaşdırmaqdır. Doktrina elə qurulmalıdır
ki, o, kənar təsirlərə cavab xarakteri daşımadan, Avropanın öz
maraqlarına söykənsin. Qitə anlamalıdır ki, enerji muxtariyyəti
sadəcə mənbə dəyişməklə əldə edilmir; bu, infrastruktur üzərində
institusional idarəetmə və bütün etibarlı tərəfdaşlar üçün bərabər,
şəffaf çıxış prinsipi tələb edir. Əks halda, hər hansı böyük xarici
oyunçu – istər ABŞ olsun, istərsə də başqası – kritik dövrlərdə
enerji axınlarının istiqamətini müəyyənləşdirmək gücünə sahib
olacaq.
Bu mənzərədə Azərbaycanın rolu unikal xarakter daşıyır. O,
Avropa ilə siyasi təsir uğrunda rəqabət aparmır, marşrutları
monopoliyalaşdırmağa çalışmır, nə də enerji idarəçiliyinin öz
modelini sırımaq niyyətindədir. Azərbaycan qazı sabitdir,
proqnozlaşdırılandır və siyasi aqressiyadan uzaqdır. Məhz bu, onun
rolunu əvəzolunmaz edir: Bakı Avropanın çoxdandır bəyan etdiyi,
amma hələ tam reallaşdıra bilmədiyi “strateji muxtariyyətin” real
elementidir. Cənub Qaz Dəhlizi isə ABŞ LNG-sinin payının artdığı
bir zamanda Avropanın enerji balansını qoruyan yeganə sabit
kontinental vektordur.
Yeni enerji nizamı: balans, şəffaflıq və
çoxmənbəlilik
Qlobal enerji keçidi dərinləşdikcə, bu balansın əhəmiyyəti daha
da artacaq. Söhbət yalnız kubmetrlərdən getmir – əsas məsələ budur
ki, Avropa qərarlarını öz maraqlarına əsasən qəbul edə biləcəkmi,
yoxsa institusional nəzarətindən kənardakı strukturların təsirində
qalacaqmı. Bu baxımdan, ABŞ-nin Azərbaycan qazının “Şaquli dəhliz”ə
buraxılmaması barədə qərarı epizod kimi deyil, strateji çağırış
kimi qiymətləndirilməlidir. Bu çağırışa cavab ABŞ-yə qarşı deyil –
bu, Avropa suverenliyinin müdafiəsidir. Həmin suverenlik yalnız
çoxmənbəli sistem və şəffaf infrastruktur çıxışı ilə təmin oluna
bilər.
Avropanın postkrizis enerji düzəni o vaxt sabit olacaq ki, qitə
bütün etibarlı təchizat vektorlarını – o cümlədən Cənub Qaz
Dəhlizini – LNG ilə yanaşı, uzunmüddətli strategiyasına inteqrasiya
edə bilsin. Həmçinin infrastrukturun dayanıqlığını artırmaq və
marşrutların siyasi motivlərlə manipulyasiyasına imkan verməyən
mexanizmlər yaratmaq vacibdir. Bu isə təkcə texniki deyil, siyasi
iradə tələb edir – yəni başa düşmək ki, bir asılılıqdan çıxış heç
vaxt digərinə girmək demək olmamalıdır.
Azərbaycan bu modeldə Avropa üçün təkcə enerji mənbəyi deyil,
strateji tərəfdaş statusuna malikdir. O, ABŞ resursuna alternativ
deyil – Avropa enerji tarazlığının vacib elementi, risklərin
cəmlənməsinin qarşısını alan sistem dayağıdır.
“Şaquli dilemma” – bu, qaz mübahisəsi deyil, Avropanın
gələcəyidir
Söhbət sadəcə enerji tədarükündən getmir. Söhbət Avropanın öz
təhlükəsizlik parametrlərini müstəqil şəkildə müəyyən
edib-etməyəcəyindən gedir. Əgər qitə Azərbaycan amilini öz
uzunmüddətli strategiyasına inteqrasiya edə və infrastruktur
çıxışını bərabər, şəffaf prinsiplərlə təmin edə bilsə, o zaman
enerji siyasi rəqabət aləti olmaqdan çıxacaq, sabit və
proqnozlaşdırıla bilən beynəlxalq düzənin təməl daşına çevriləcək.
Avropa ancaq bu modeldə həm prinsiplərini, həm də real
təhlükəsizliyini qoruya biləcək.
