Bakı. Trend:
Azərbaycanla Pakistanın tərəfdaşlığı artıq sadəcə diplomatik
jestlər və ikitərəfli səfərlərlə məhdudlaşmır. 2025-ci ildə bu
əlaqələr açıq şəkildə hərbi-aviasiya məzmunu qazanaraq regional
təhlükəsizlik arxitekturasının əsas elementinə çevrilir. Əvvəllər
təmaslar daha çox birgə təlimlər və ayrı-ayrı silah nümunələrinin
tədarükü ilə məhdud idisə, indi söhbət Hərbi Hava Qüvvələri
sahəsində sistemli inteqrasiyadan gedir. Bu prosesə pilot
hazırlığı, uçuş platformalarının modernləşdirilməsi və taktiki
komplekslərin tədarükü daxildir.
İslamabad hər zaman Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün fasiləsiz
dəstəkçisi olub, o cümlədən 2020-ci ilin 44 günlük müharibəsi
zamanı. Bu dəstək yalnız siyasi deyil, praktik müstəvidə də özünü
göstərib. Hələ 2010-cu illərin ortalarında Bakı Pakistandan PAC
Mushshak tipli təlim-tədris təyyarələri almışdı ki, bu da
pilotların yerli bazada hazırlanmasına və xarici mərkəzlərdən
asılılığın azalmasına imkan verdi. Ancaq əsl strateji dönüş o zaman
baş verdi ki, Azərbaycan aviasiya parkının diversifikasiyasını
prioritet elan etdi, sanksiya və siyasi risklərlə bağlı
təchizatçılardan uzaqlaşmağa başladı.
Məhz bu məqamda güclü müdafiə sənayesi və JF-17 Thunder
çoxməqsədli qırıcılarının istehsalı ilə Pakistan ən optimal
tərəfdaşa çevrildi. Dördüncü nəsil bu qırıcı müasir avionika
sistemləri, fazalı qəfəs radarları və “hava-hava”, “hava-yer” tipli
idarəolunan raketlərin inteqrasiyası imkanları ilə Azərbaycanın
xüsusi maraq dairəsinə daxil oldu. Üstəlik, söhbət yalnız hazır
platformaların alınmasından deyil, həm də onların region şəraitinə
uyğunlaşdırılmış modernləşdirilməsi və birgə istehsalı
imkanlarından gedir. Bu, dağlıq ərazilərdə döyüş tətbiqi və
radioelektron mübarizə şəraitində sınaqlardan keçməli olan real
praktiki layihədir.
Əməkdaşlıq mənzərəsini pilotsuz aviasiya sahəsindəki təşəbbüslər
tamamlayır. Əgər əvvəllər Azərbaycan daha çox Türkiyə və İsrail
istehsalı olan PUA-lara üstünlük verirdisə, son illərdə Pakistanın
kəşfiyyat-zərbə sinfinə aid modellərinə maraq artıb. Bu sistemlər
mövcud hava monitorinqi və şəbəkə-mərkəzli əməliyyat
arxitekturasını tamamlayaraq Bakıya daha balanslı hava komponenti
qurmaq imkanı yaradır. Burada qırıcı aviasiya ilə dronların vahid
idarəetmə sistemi çərçivəsində sinxron fəaliyyətindən söhbət
gedir.
Azərbaycanla Pakistan arasındakı strateji tərəfdaşlıq artıq
çoxdan protokol bəyanatlarının sərhədini aşıb. Bu gün bu əlaqələr
genişlənmiş hərbi-texniki əməkdaşlıq sisteminə çevrilib. Buraya
döyüş hazırlığı, qərargah strukturlarının inteqrasiyası, aviasiya
və müdafiə texnologiyaları üzrə birgə proqramlar daxildir. Alyansın
əsasında üst-üstə düşən geosiyasi maraqlar, qarşılıqlı etimad və
regionun artan militarizasiyası fonunda yalnız konsolidasiya
olunmuş səylərin təhlükəsizlik və qüvvələr balansını təmin edə
biləcəyi anlayışı dayanır.
Əməkdaşlığın inkişafını sürətləndirən əsas amillərdən biri
Azərbaycanın Silahlı Qüvvələrin modernləşdirilməsinə, xüsusən də
hava-kosmik komponentin gücləndirilməsinə yönəlmiş siyasətidir.
Bakı yüksək mobil, texnoloji cəhətdən zəngin bölmələr yaratmaq
kursu götürüb. Bu bölmələr lokal münaqişələrdə də, strateji
çəkindirmə çərçivəsində də çevik tapşırıqlar icra etməyə qadir
olmalıdır. Güclü müdafiə sənayesi və döyüş şəraitində aviasiya,
tank qoşunlarının tətbiqi sahəsində unikal təcrübəsi ilə Pakistan
bu prosesdə təbii tərəfdaş qismində çıxış edir.
Birgə hərbi təlimlər isə əməkdaşlığın möhkəmlənməsində həlledici
alət olaraq qalır. “Üç qardaş” və “Anadolu qartalı” kimi
manevrlərdə Azərbaycan, Pakistan və Türkiyə bölmələri çiyin-çiyinə
çıxış edərək operativ uzlaşmanı, radioelektron qarşıdurma
şəraitində taktiki hərəkətləri və inteqrasiya olunmuş HHM
sistemlərinin tətbiqini sınaqdan keçirirlər. Bu poliqonlarda artıq
mürəkkəb ssenarilər – pilotsuz aviasiyanın zərbə qırıcıları ilə
qarşılıqlı fəaliyyəti, quru qoşunlarının havadan müdafiəsi,
dağ-meşə relyefində xüsusi əməliyyatların aparılması məşq olunur.
Bu, sadəcə siyasi həmrəyliyin nümayişi deyil, döyüş idarəçiliyi və
koordinasiyasının real prosedurlarının operativ-taktiki səviyyədə
işlənməsidir.
Azərbaycanda və Pakistanda hərbi kadrların hazırlanması da az
əhəmiyyət kəsb etmir. Yüzlərlə azərbaycanlı hərbçi Pakistanın hərbi
akademiyalarında kurslar və təcrübə proqramları keçib. Buraya pilot
hazırlığı məktəbləri, xüsusi təyinatlı zabitlərin və Hərbi Dəniz
Qüvvələri mütəxəssislərinin təlimləri daxildir. Belə təcrübə ümumi
peşəkar dilin formalaşmasına, taktiki yanaşmaların unifikasiyasına
və komanda strukturlarının müasir təhdidlərə qarşı dayanıqlığının
artırılmasına xidmət edir.
Xüsusi diqqətə layiq sahələrdən biri də müdafiə
texnologiyalarının ötürülməsi və silah istehsalı üzrə birgə
layihələrdir. Azərbaycan Pakistan istehsalı JF-17 Thunder
qırıcılarına, kəşfiyyat-zərbə sinfinə aid pilotsuz uçuş
aparatlarına, həmçinin radioelektron mübarizə sistemlərinə maraq
göstərir. Gələcəkdə söhbət yalnız birbaşa tədarükdən deyil, həm də
lisenziyalı istehsaldan, lokal yığım və texnikanın Cənubi Qafqaz
teatrına uyğunlaşdırılmasından gedir. Pakistan üçün isə Bakı Cənubi
Asiyadan fərqli şəraitdə silah sistemlərinin sınaq və tətbiqi
baxımından əhəmiyyətli tərəfdaşa çevrilir. Bu da onların öz
texnologiyalarını təkmilləşdirməsinə imkan verir.
Beləliklə, 2025-ci ildə Azərbaycanla Pakistan arasında
əməkdaşlıq müdafiə sahəsində strateji alyans səviyyəsinə yüksəlib.
Onun əsas özəlliyi deklarativ dəstəyə deyil, praktiki sinerjiyə
söykənməsidir. Bu sinerji birgə təlim, döyüş hazırlığı, texnoloji
mübadilə və vahid hərbi planlaşdırma məkanının formalaşdırılması
ilə özünü göstərir. Qlobal təhlükəsizlik sisteminin təlatümlü
olduğu bir vaxtda məhz belə alyanslar sabitliyin təminatçısı və
strateji çəkindirmə faktoruna çevrilir.
JF-17 Thunder Block III qırıcılarının alınması barədə
müqavilənin imzalanması Azərbaycanın Hərbi Hava Qüvvələrinin
gələcəyini müəyyən edən strateji addım oldu. Bu seçim MiQ-29 və
Su-25 kimi sovet mirasından imtinanı və altıncı nəsil müharibə
tələblərinə uyğun platformalara keçidi simvollaşdırır. Burada
üstünlük şəbəkə-mərkəzli əməliyyatlara, inteqrasiya olunmuş HHM-RƏM
sistemlərinə və daha yüksək avtonomluğa verilir.
Bakı 24 təyyarə üzrə müqavilə imzalayıb, əlavə 12 ədəd üçün
opsion əldə edib. Azərbaycan üçün JF-17 Block III yalnız aviaparkın
yenilənməsi deyil, yeni konsepsiyalı Hərbi Hava Qüvvələrinin
qurulması deməkdir. Bu qüvvələr PUA-larla inteqrasiya olunmaq, hava
məkanına nəzarəti təmin etmək və düşmənin kritik obyektlərinə dəqiq
zərbələr endirmək iqtidarında olacaq. Türkiyə PUA-ları, yerli HHM
vasitələri və artan kibertəhlükəsizlik, həmçinin RƏB imkanları ilə
birlikdə bu addım ölkənin hərbi potensialını keyfiyyətcə yeni
mərhələyə çıxarır.
Azərbaycanla Pakistan arasındakı hərbi-texniki əməkdaşlıq bu gün
artıq sadəcə diplomatik jest deyil, Avrasiyada yeni qüvvələr
balansını formalaşdıran strateji alyansdır. Bakı və İslamabad milli
təhlükəsizlik maraqlarının ortaq olmasından və oxşar geosiyasi
orientirlərdən çıxış edir, onların əməkdaşlığı konkret layihələr
üzərində qurulur: döyüş hazırlığından və birgə manevrlərdən tutmuş
qabaqcıl texnologiyaların ötürülməsinə və müdafiə sənayesində
inteqrasiyaya qədər.
Texnologiya transferi burada xüsusi yer tutur. Söhbət yalnız
Pakistan istehsalı olan hərbi sistemlərin – zirehli texnikadan HHM
vasitələrinə qədər – tədarükündən deyil, həm də perspektivli
platformaların birgə hazırlanmasından gedir. Bakı və İslamabad
lokal istehsalın təşkili, pilotsuz zərbə komplekslərinin birgə
layihələndirilməsi və aviaparkın müasir idarəetmə sistemləri ilə
modernləşdirilməsi məsələlərini müzakirə edirlər.
Nəticə etibarilə, Azərbaycan–Pakistan hərbi-texniki əməkdaşlığı
tədricən tamhüquqlu strateji alyans səviyyəsinə keçir. Bu, sadəcə
təcrübə mübadiləsi və ya silah tədarükü deyil – iki ölkənin sinxron
əməliyyatlar apara biləcəyi, müdafiə sənayesini inkişaf etdirəcəyi
və uzunmüddətli tərəfdaşlıq əsasında regional təhlükəsizliyi
gücləndirəcəyi vahid hərbi məkanın formalaşmasıdır.
JF-17 Thunder Block III-un Azərbaycanın arsenalına daxil olması
isə Hərbi Hava Qüvvələrinin tarixində dönüş nöqtəsi deməkdir. Bu
təyyarə sadəcə döyüş maşınlarının yenilənməsi deyil, Bakının sovet
platformalarından – MiQ-29 və Su-25-dən – XXI əsrin hibrid
müharibəsinin tələblərinə cavab verən müasir çoxfunksiyalı
sistemlərə keçid strategiyasının tərkib hissəsidir.
Block III inkişaf deyil, keyfiyyət sıçrayışıdır. Onun imkanları
döyüş effektivliyi və hava məkanına nəzarətdə tamamilə yeni mərhələ
yaradır. KLJ-7A tipli aktiv fazalı qəfəs radarı “aşağıya
bax–aşağıya atəş aç” rejimini, radioelektron qarşıdurmaya
davamlılığı və eyni vaxtda 15 hədəfi izləyib altısını vurmaq
imkanını təmin edir. RƏB ilə doymuş mühitdə bu, informasiya və atəş
gücü sahəsində qəti üstünlük deməkdir.
Pilot kabinəsi “şüşə kokpit” standartlarına uyğun hazırlanıb:
genişbucaqlı HUD displeyi, üç böyük çoxfunksiyalı ekran və
dəbilqəyə quraşdırılmış indikator sistemi pilotu vahid şəbəkəvi
döyüş idarəetmə strukturunun elementi edir. Burada “bax və at”
prinsipi reallaşdırılıb ki, bu da PL-10E raketlərindən istifadə ilə
yaxın hava döyüşünü xeyli sadələşdirir.
Block III-un silahlanması universal arsenal formalaşdırır. 200
km-dən artıq məsafəyə malik PL-15 raketləri radar horizontundan
kənardakı hədəfləri məhv etməyə imkan verir, yüksək dəqiqlikli
“hava-yer” sursatları və gəmiəleyhinə raketlər isə təyyarəni
strateji güc proyeksiyası vasitəsinə çevirir. Bu artıq yalnız
qırıcı deyil, həm də tamhüquqlu zərbə əməliyyatları
platformasıdır.
RƏB kompleksi də xüsusi diqqətə layiqdir: radiolokasiya
xəbərdarlıq qəbulediciləri, raket hücumu deteksiya sistemləri,
dipol tələblərin və istilik tələlərinin avtomatik atılması.
Kompozit materialların geniş istifadəsi və azaldılmış effektiv əks
olunma sahəsi ilə birlikdə bu, müasir HHM şəraitində təyyarənin
döyüş davamlılığını əhəmiyyətli dərəcədə artırır.
İqtisadi məntiq də aydındır: Block III F-16 və ya Eurofighter
kimi Qərb analoqlarından dəfələrlə ucuz başa gəlir, amma əsas
əməliyyat tapşırıqlarını tam şəkildə yerinə yetirir. Pakistan
texnoloji əməkdaşlıq, təlim və servis dəstəyi təklif etməyə
hazırdır ki, bu da sərt məhdudiyyətli Qərb müqavilələrindən ciddi
şəkildə fərqlənir.
Azərbaycan üçün bu alış strateji xarakter daşıyır:
modernləşdirilmiş Hərbi Hava Qüvvələri çəkindirmə faktoru və
regional təsir alətinə çevrilir. Cənubi Qafqazın coğrafiyası,
dağlıq relyefi və döyüş teatrının xüsusiyyətləri çoxməqsədli, həm
havada üstünlük, həm də taktiki dəstək funksiyalarını icra edə
bilən maşınlar tələb edir. Block III bu doktrinaya mükəmməl şəkildə
uyğun gəlir, Azərbaycanın HHQ-ni yalnız müdafiə deyil, həm də
regional dinamikaya aktiv təsir göstərən gücə çevirir.
Ən vacib amillərdən biri isə şəbəkə inteqrasiyasıdır. JF-17-nin
Türkiyə–Azərbaycan C4ISR (idarəetmə, rabitə, kompüterlər,
kəşfiyyat, müşahidə) konturuna daxil edilməsi şəbəkə-mərkəzli
müharibə imkanlarını açır. Təyyarələr Bayraktar TB2 və Akıncı
PUA-larından hədəf təyinatı ala bilir, “hava nəzarətçisi” rolunda
çıxış edir və quru, həm də dəniz hədəflərinə zərbələri koordinasiya
edə bilir. Bu, JF-17 Block III-ü “çoxsəviyyəli döyüş meydanı”
konsepsiyasının əsas elementi edir, burada pilot və dron vahid
döyüş matrisində hərəkət edir.
Sazişin sənaye bloku da strateji əhəmiyyət kəsb edir. Sektor
mənbələrinə görə, texniki xidmət və əsaslı təmirin müəyyən hissəsi
Azərbaycanda lokallaşdırılacaq. Bu, yalnız texnologiya transferi
deyil, həm də ölkə daxilində mühəndislik kompetensiyalarının
möhkəmlənməsi deməkdir. Birgə müəssisələrin yaradılması və
kadrların hazırlanması Azərbaycanda hərbi aviasiya istehsalı və
servis məktəbinin əsasını qoyur.
Maliyyə-texniki parametrlər də təsirli görünür. Ümumi dəyər
silahlanma, logistika və təlim proqramları ilə birlikdə 800 milyon
– 1,2 milyard dollar arasında qiymətləndirilir. Təchizat tempi
rübdə 2–3 təyyarədir ki, bu da döyüş eskadrilyalarının qısa
müddətdə formalaşdırılmasına imkan yaradır. Şəxsi heyətin hazırlığı
artıq Pakistanın Peşəvar və Kamra aviabazalarında gedir: 50-dən çox
azərbaycanlı pilot və 120 mühəndis-texnik trenajorlar, taktiki
siniflər və maddi-texniki bazanı öyrənmə mərkəzlərində kurs keçib.
Azərbaycanda JF-17 parkının texniki hazırlıq əmsalı bu gün 85%-ə
çatıb ki, bu da yeni texnika üçün olduqca yüksək nəticə hesab
olunur.
Beləliklə, JF-17 Block III Azərbaycanın arsenalında sadəcə yeni
qırıcı deyil, hərbi müstəqilliyin yeni mərhələsinin simvolu, daha
geniş regional təhlükəsizlik sisteminin tərkib hissəsi və Cənubi
Qafqazda strateji balansı dəyişdirə bilən faktor olur.
Sistemli əməkdaşlıq bir neçə əsas istiqamət üzrə qurulub.
Birincisi, müntəzəm çoxtərəfli təlimlərdir. “Üç qardaş” və “Anadolu
qartalı” kimi birgə manevrlər aviasiya, xüsusi təyinatlı qüvvələr
və HHM bölmələrinin qarşılıqlı fəaliyyətini, C4ISR alqoritmlərinin
işləkliyini, həmçinin düşmənin HHM sistemlərinin məhv edilməsi
(SEAD) əməliyyatlarını sınaqdan keçirməyə imkan verir. İkincisi,
əməkdaşlığın mühüm elementi kadr hazırlığıdır. Azərbaycan zabitləri
Pakistan hərbi akademiyalarında kurslar keçərək qərargah işi
metodikalarını, qoşun növlərinin qarşılıqlı fəaliyyətini, PUA
operatorlarının hazırlığını və şəbəkə-mərkəzli əməliyyatların
aparılmasını öyrənirlər. Bu mübadilə yalnız şəxsi heyətin peşəkar
səviyyəsini gücləndirmir, həm də korpuslar səviyyəsində etimad
formalaşdırır.
Üçüncü istiqamət isə müdafiə texnologiyaları sahəsində transfer
və kooperasiyadır. Burada söhbət yalnız hazır sistemlərin
alınmasından deyil, yeni silah nümunələrinin birgə hazırlanmasından
gedir. Son illərdə Azərbaycan Pakistan istehsalı aviasiya
platformalarına, o cümlədən müasir RLS və “hava-hava”, “hava-yer”
silah sistemləri ilə təchiz olunmuş JF-17 Thunder qırıcılarına
maraq göstərir. Xüsusi diqqət pilotsuz sistemlərə, tank əleyhinə
raket komplekslərinə və radioelektron mübarizə vasitələrinə
yönəlib. Pakistan isə öz müdafiə sənayesi üçün perspektivli bazar
və bu texnologiyaları silahlı qüvvələrinə inteqrasiya etməyə hazır
olan strateji müttəfiq qazanır.
Beləliklə, Azərbaycanın və Pakistanın hərbi müstəvidə alyansı
ayrı-ayrı layihələrin toplusu deyil, təlim, birgə manevrlər və
texnoloji inteqrasiyanı özündə birləşdirən bütöv bir sistemdir.
Regional təhlükəsizliyin transformasiya dövründə bu bağ ən mühüm
qüvvələr balansı faktoruna çevrilərək həm Bakıya, həm də İslamabada
strateji dərinlik və operativ çeviklik qazandırır.
Vacib amillərdən biri də platformanın kastomizasiyasıdır:
Pakistan yalnız təyyarələri deyil, həm də tam müşayiət dövrünü –
Kamra Aviasiya Kompleksində uçuş heyətinin hazırlanmasından tutmuş
Azərbaycanda texniki xidmət və təmir (MRO) mərkəzlərinin
yaradılmasına qədər – təqdim etməyə hazırdır. Bu isə faktiki olaraq
texnologiyaların ötürülməsi və döyüş aviasiyasının yerli bazada
servis imkanlarının qurulması deməkdir ki, ölkənin strateji
müstəqilliyini kəskin şəkildə artırır.
Bu təyyarələr yeni çoxməqsədli eskadrilyanın nüvəsinə çevrilərək
Azərbaycanın şəbəkə-mərkəzli Hərbi Hava Qüvvələrinin əsasını
formalaşdıracaq. Bu, o deməkdir ki, gələcəkdə onlar pilotsuz uçuş
aparatları, müasir HHM sistemləri və kəşfiyyat vasitələrini əhatə
edən vahid döyüş idarəetmə sisteminə inteqrasiya ediləcək.
Beləliklə, havada üstünlük, operativ çeviklik və şəbəkə uyğunluğuna
əsaslanan yeni hərbi doktrina yaradılır.
Bakı ilə İslamabadın hərbi-texniki əməkdaşlığı sadə
tədarüklərdən çox-çox kənara çıxır. Bu, Türkiyə ilə birgə öz “Cənub
müdafiə kəmərini” formalaşdıran orta güclərin strateji alyansıdır.
Azərbaycan üçün JF-17-nin inteqrasiyası sadəcə aviaparkın
modernləşdirilməsi deyil, texnoloji suverenliyə, döyüş hazırlığına
və uzunmüddətli təhlükəsizliyə qoyulan sərmayədir. Bu addım hərbi
akademiyalarda Hərbi Hava Qüvvələrinin rasional və
balanslaşdırılmış modernləşdirilməsinin, bölgədə qüvvələr balansını
keyfiyyətcə dəyişdirə bilən nümunəsi kimi öyrəniləcək.
