Bakı. Trend:
Cənubi Qafqazın yeni tarixində beynəlxalq təşkilatların və
ictimai rəyin diqqətinə eyni vaxtda iki məsələ çıxır – “ermənilərin
Qarabağa qayıdışı” və qərbi azərbaycanlıların indiki Ermənistan
ərazisindəki tarixi torpaqlarına qayıdışı.
Bu iki mövzu əslində bir medalın iki üzü olsa da, onlara dünya
siyasi və hüquqi müstəvidə münasibət tamamilə fərqlidir.
Ermənilərin Qarabağa qayıdışı ilə bağlı çağırışlar dərhal Qərb
parlamentlərinin və beynəlxalq institutların reaksiyasına səbəb
olur, halbuki Ermənistandan qovulmuş yüz minlərlə azərbaycanlının
hüquqları ya nəzərə alınmır, ya da bilərəkdən görməzliyə vurulur.
Nə üçün bu fərq yaranır, kim bu prosesləri idarə edir və bu
asimmetriyanın arxasında hansı hüquqi və siyasi səbəblər
dayanır?
… 1989-cu il SSRİ əhalisinin siyahıyaalmasına əsasən, Ermənistan
SSR ərazisində 250 min nəfərdən çox azərbaycanlı yaşayırdı. Bu,
respublika əhalisinin təxminən 5 faizini təşkil edirdi. Ancaq artıq
1991-ci ilə qədər bu rəqəm sıfıra bərabər oldu. Azərbaycanlılar
1987–1988-ci illərdə başlanmış kütləvi etnik təmizləmələr
nəticəsində zorla qovuldular. “Human Rights Watch” təşkilatının
1994-cü il hesabatına əsasən, bu qovulmalar zorakılıq, qarət və
qətllərlə müşayiət olunmuşdur. Bu, açıq şəkildə etnik təmizləmə
aktı idi. Bu barədə “Memorial”, “Amnesty International” (ilk
illərində), eləcə də BMT-nin İnsan Haqları Komissiyasının sənədləri
də şahidlik edir.
Əksinə, 2020-ci ilə qədər Qarabağda çoxluq təşkil edən erməni
əhalisi İkinci Qarabağ müharibəsindən və xüsusilə 2023-cü ildə
keçirilən antiterror tədbirindən sonra regionu tərk etdi. Amma bu
halda kütləvi etnik təmizləmədən söhbət getmirdi – Azərbaycan
dəfələrlə bəyan etmişdi ki, qalan erməni əhalinin təhlükəsizliyi və
vətəndaş hüquqları təmin olunacaq. Üstəlik, Ermənistandan
azərbaycanlıların qovulmasından fərqli olaraq, burada proses
Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpası çərçivəsində həyata
keçirilmişdir – bu isə həm BMT Baş Assambleyası, həm də
Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən tanınmış mövqedir. Təhlükəsizlik
Şurasının 1993-cü ildə qəbul etdiyi 822, 853, 874 və 884 saylı
qətnamələrdə aydın şəkildə qeyd olunur: Qarabağ Azərbaycan
ərazisidir.
BMT-nin Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsinin 13-cü maddəsinə
əsasən, hər bir insanın öz ölkəsinə qayıtmaq hüququ var. BMT-nin
1951-ci il Qaçqınların Statusuna dair Konvensiyası və 1967-ci il
Protokolu isə açıq şəkildə bildirir ki, əvvəlki yaşayış yerlərinə
qayıtmaq imtiyaz yox, ayrılmaz hüquqdur.
Deməli, həm qərbi azərbaycanlılar, həm də Qarabağ erməniləri
təhlükəsizliyin təmin olunması şərti ilə eyni hüquqlara
malikdirlər. Amma praktikada bu hüquqlar bərabər şəkildə
reallaşdırılmır.
Qarabağ mövzusu ətrafında formalaşmış lobbi institutları yaxşı
təşkilatlanmış və ciddi maliyyə resursları olan diasporlarla təmsil
olunur. ABŞ, Fransa, Kanada, Avstraliya və Benilüks ölkələrindəki
erməni strukturları güclü siyasi təzyiq gücünə malikdir. Bu
təzyiqin nəticəsi kimi aşağıdakı nümunələri göstərmək olar:
Fransa Senatının 15 noyabr 2022-ci il tarixli qətnaməsi – burada
“Dağlıq Qarabağ” tanınmağa çağırılır və Azərbaycanın addımları
pislənirdi;
ABŞ Nümayəndələr Palatasının 835 saylı qətnaməsi – burada
“Qarabağ ermənilərinin taleyinə dair narahatlıq” ifadə
olunurdu;
Avropa Parlamentində qəbul edilən sənədlər – burada Azərbaycan
“ermənilərə qarşı demoqrafik təzyiq göstərməkdə” ittiham
olunur.
Bütün bu sənədlər bir əsas həqiqəti nəzərə almır: Ermənistan
azərbaycanlıları tam şəkildə qovduğu halda, Azərbaycan Qarabağ
ermənilərinə inteqrasiya, amnistiya və vətəndaş hüquqları təklif
etmişdi. Bu mövqe Azərbaycanın rəsmi şəxslərinin çıxışlarında, o
cümlədən rəsmi Bakının səsləndirdiyi bəyanatlarla da
təsdiqlənib.
Azərbaycan tərəfindən qərbi azərbaycanlıların qayıdışı məsələsi
daha təmkinli, lakin ardıcıl şəkildə irəli aparılır. 2022-ci ildə
yaradılmış Qərbi azərbaycanlıların cəmiyyəti öz missiyasını belə
müəyyən etmişdir: beynəlxalq hüquqa uyğun olaraq, qovulmuş
azərbaycanlıların hüquqlarının müdafiəsi. Bu mövqe aşağıdakı
beynəlxalq qurumlar tərəfindən dəstəklənib:
İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı (OIC) – 2023-cü ildə Ciddədə qəbul
etdiyi qərarda Ermənistanda azərbaycanlılara qarşı həyata
keçirilmiş etnik təmizləmələri pisləyib;
İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (ECO) – bütün qaçqınların, o
cümlədən qərbi azərbaycanlıların qayıdışının vacibliyini
tanıyıb;
Azərbaycan və Türkiyə prezidentləri İlham Əliyev və Rəcəb Tayyib
Ərdoğanın Naxçıvanda keçirilən görüşündə (sentyabr 2023) qəbul
edilmiş ikitərəfli bəyanatlar – burada qayıdış hüququna dair
birmənalı dəstək ifadə olunub.
Qərb siyasətçilərinin əksəriyyəti hələ də ikili standartlardan
əl çəkmir. Onlar Qarabağ erməniləri məsələsində “insan haqları”na
istinad edirlər, amma Ermənistandan qovulmuş azərbaycanlıların
hüquqları haqqında susmağa üstünlük verirlər. Sual yaranır: niyə
belədir?
Cavab sadədir: geosiyasi hesablar və lobbi maraqları. Erməni
diasporası bir çox ölkələrin qanunverici orqanlarında təmsil
olunur. Təkcə Fransada Senatda beş erməni əsilli senator var. ABŞ
Konqresində 80-dən çox üzvü olan erməni fraksiyası fəaliyyət
göstərir. Bu strukturlar öz ölkələrinin xarici siyasətinə birbaşa
təsir edirlər.
Qərbi azərbaycanlıların isə nə bu cür resursları, nə də siyasi
təmsilçiliyi var. Ona görə də Azərbaycan fərqli bir yanaşma ilə
hərəkət etməlidir – institusional hüquqi təzyiq və beynəlxalq
arenada sistemli fəaliyyət.
Qərbdə bir çox dairələr “Qərbi azərbaycanlıların qayıdışı”
məsələsinə Azərbaycanın Ermənistanla danışıqlar prosesini pozmaq
cəhdi kimi baxırlar. Bu, həm primitiv, həm də uzaqgörənlikdən uzaq
yanaşmadır. Qaçqınların reinteqrasiyası, etnik təmizləməyə məruz
qalmış insanların hüquqlarının bərpası siyasi alver yox, onlarla
beynəlxalq sənədlə təsdiqlənmiş hüquqi zərurətdir. Məsələn:
2020-ci il 10 noyabr tarixli üçtərəfli bəyanatın 9-cu bəndində
açıq şəkildə deyilir: “Bütün qaçqınlar və məcburi köçkünlər BMT-nin
Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığının (UNHCR) nəzarəti altında
qayıtmalıdırlar”;
BMT Baş Assambleyasının 60/147 (2005) və 194 (1948) saylı
qətnamələrində isə təhlükəsiz qayıdış və əmlakın kompensasiya
olunması hüququ təsbit edilir.
Bu halda qərbi azərbaycanlıların qayıdışı sülh prosesinə zidd
deyil, əksinə onun təbii və əsaslı tərkib hissəsidir. Bu mövzunun
susdurulması və ya siyasi gündəmdən çıxarılması sülh prosesini
zəiflədir, çünki tarixi ədalət hesabına birtərəfli nizamlama
görüntüsü formalaşdırır.
Müasir beynəlxalq siyasətdə həqiqəti təkcə tarixi faktlar yox,
həm də mövcud informasiya məzmunu sübut edir. Məsələ yalnız hüquqi
bazada deyil, onun görünürlüyündə, yayımında və qlobal diskurslara
daxil edilməsindədir.
Məsələn, Belçika parlamenti “Qarabağda humanitar fəlakət”lə
bağlı qətnamə qəbul edib, Avropa Şurasında “Qarabağ ermənilərinin
hüquqları” ilə bağlı qətnamə təsdiqlənib, Avropa Parlamentində
dinləmələr keçirilib və “Qarabağ erməniləri üçün muxtariyyət”
tələbləri səsləndirilib.
Bütün bunlar o şəraitdə baş verir ki, Azərbaycan ərazisində
artıq heç bir silahlı qarşıdurma yoxdur, erməni əhalisi isə təklif
olunmuş inteqrasiya və hüquqi təminatlar fonunda faktiki olaraq
könüllü şəkildə bölgəni tərk edib.
Bu mənzərənin fonunda Qərbi azərbaycanlılarla bağlı gündəliyi
aktivləşdirmək istəyiriksə, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı və İqtisadi
Əməkdaşlıq Təşkilatının qətnamələri daha geniş yayılmalı şərh
olunmalı; Qərbi azərbaycanlıların İctimai Birliyinin müraciətləri
ən müxtəlif müstəvilərdə yayılmalı və anladılmalı, habelə dost
ölkələrin – Türkiyə, Pakistan, Özbəkistan, Macarıstan, Bosniya və
Herseqovinanın parlamentləri bu məsələyə aktiv cəlb
edilməlidir.
Əks halda kontrast beynəlxalq ictimai rəyin gözündə təhrif
olunmuş obraz yaradır – sanki ermənilər “qurban”, azərbaycanlılar
isə “qalib”, “həddən artıq istəyənlər” kimi təqdim olunur.
Nə etməli? Cavablar sadədir.
İkincisi, bu məsələ beynəlmiləlləşdirilməlidir. Bunun üçün bir
sıra konkret addımlar atılmalıdır. Qərbi azərbaycanlıların qayıdışı
ilə bağlı təşəbbüslər irəli sürülməli, bu məsələ dost və tərəfdaş
ölkələrin qanunverici orqanlarının gündəminə daxil edilməlidir.
Paralel olaraq beynəlxalq konfranslar təşkil edilməlidir – bu
tədbirlərdə hüquqşünaslar, tarixçilər, BMT və BMT-nin Qaçqınlar
üzrə Ali Komissarlığının (UNHCR) nümayəndələri iştirak etməli,
məsələyə hüquqi və tarixi əsaslarla baxış təqdim olunmalıdır.
Eyni zamanda qovulmuş azərbaycanlıların real şahidlikləri,
ifadələri, arxiv materialları və sənədləri əsasında onlayn arxiv
yaradılmalı, bu kontent BMT-nin rəsmi dillərinə tərcümə olunmalıdır
ki, beynəlxalq ictimaiyyət Azərbaycan xalqının yaşadığı etnik
təmizləməni görüb anlaya bilsin. Bu məsələyə Qərbin tanınmış hüquq
müdafiəçiləri və ekspertləri də cəlb edilməlidir – Ermənistanın
Kaliforniya lobbisi və fransız ziyalılarını necə istifadə etdiyini
nəzərə alaraq, Azərbaycan da eyni dərəcədə təsirli müttəfiqlər
qazanmalıdır.
Üçüncüsü, bu mövzu beynəlxalq hüquqla daha sıx bağlanmalıdır.
Ermənistanın irqi ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğvi haqqında
Konvensiyanın (CERD) iştirakçısı olaraq üzərinə götürdüyü
öhdəliklər diqqətə çatdırılmalı, bu ölkənin etnik təmizləməyə görə
hüquqi məsuliyyəti gündəmdə saxlanmalıdır. Eyni zamanda 1949-cu il
Cenevrə Konvensiyalarının IV bölməsi – mülki əhalinin qorunması ilə
bağlı müddəalar, eləcə də Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin
Loizidou v. Turkey işindəki qərarı önə çəkilməlidir. Bu presedent
xüsusilə əmlakın geri qaytarılması və qaçqınların qayıdış hüququ
baxımından qərbi azərbaycanlıların işi ilə eyni hüquqi müstəviyə
düşür.
Əgər “Qarabağ erməniləri” mövzusu qərbi azərbaycanlıların
məsələsini sıxışdırıb gündəmin yeganə mövzusuna çevrilərsə, sülh
prosesi imitasiya xarakteri daşımağa başlayacaq. Və bu halda
kontent savaşı siyasi sülhü məhv edəcək.
Yalnız bu halda ədaləti bərpa etmək, danışıqlarda bərabərliyi
təmin etmək və regionda davamlı sülhün real təməlini qoymaq mümkün
olacaq.
