Bakı. Trend:
Ukrayna ilk dəfə olaraq Azərbaycan təbii qazını qəbul etməyə
başlayıb – bu hadisə “mavi yanacağın” həcminin az olmasına rəğmən,
çox güclü geosiyasi və geoiqtisadi mesaj daşıyır. Tədarüklər
Trans-Balkan magistral qaz kəməri vasitəsilə həyata keçirilir.
Məzkur infrastruktur marşrutu Türkiyə, Bolqarıstan, Rumıniya,
Moldova və Ukrayna ərazisindən keçir. Beləcə, Ukrayna müstəqillik
əldə etdikdən sonra ilk dəfə Cənub qaz marşrutuna, yəni Xəzər
regionuna çıxış əldə edir.
Qaz tədarükünə dair razılaşma Ukraynanın “Naftoqaz” milli
neft-qaz şirkəti ilə Azərbaycanın enerji nəhəngi SOCAR-ın
Ukraynadakı törəmə şirkəti “SOCAR Energy Ukraine” arasında
imzalanıb. “Naftoqaz”ın idarə heyətinin sədri Sergey Koretskinin
sözlərinə görə, hələlik söhbət pilot həcmlərdən gedğtsə də, əsas
məsələ presedentin yaranmasıdır. “Bu addım uzunmüddətli əməkdaşlıq
üçün yol açır. Enerji təhlükəsizliyimiz və tədarükün
diversifikasiyası sistemində daha bir vacib elementdir”, – deyə
Koretski vurğulayıb.
Azərbaycan qazının ilk molekulları yeni marşrutla Ukraynaya
iyulun 26-da daxil olub. “Naftoqaz” bu mərhələdə konkret həcm və
müddət göstərilmədən test tədarükü həyata keçirildiyini
təsdiqləyir. Layihənin siyasi və iqtisadi əhəmiyyəti şübhə
doğurmur.
Rusiya tərəfindən Ukraynanın enerji infrastrukturunu – xüsusən
qaz hasilatı obyektlərini – daima hədəfə alındığı bir şəraitdə
ölkədaxili hasilat 30–40% azalıb. Əvvəlki qışlarda Ukrayna, əsasən,
daxili qaz ehtiyatları hesabına tələbatı ödəyə bilirdi, lakin bu,
yalnız istehlakın kəskin azalması sayəsində mümkün olub – xüsusilə
də müharibə nəticəsində dağılmış ağır sənaye sahəsində.
“Naftoqaz”ın məlumatına görə, hazırda Ukrayna ildə 19,1 milyard
kubmetr qaz hasil edir, ölkə üzrə ümumi tələbat isə 21,5 milyard
kubmetr təşkil edir. Defisit kritik olmasa da, ehtiyat planlarının
olması vacibdir – xüsusilə payız-qış mövsümündə Rusiyanın yeni
hücumları təhlükəsi fonunda.
Mütəxəssislər Azərbaycanın Ukraynaya gündəlik qaz tədarükü
potensialını 3–5 milyon kubmetr civarında qiymətləndirirlər.
Müqayisə üçün qeyd edək ki, Polşa, Macarıstan və Slovakiyadan birgə
gündəlik idxal təxminən 26 milyon kubmetr təşkil edir. Əgər 2025-ci
ildə Bakı Ukraynaya cəmi bir neçə yüz milyon kubmetr qaz göndərə
bilsə belə – bu, ciddi nəticədir. Çünki Azərbaycan uzunmüddətli
ixrac öhdəlikləri və məhdud sərbəst resurs fonunda bu addımı
atır.
Amma məsələ rəqəmlərdə deyil. Azərbaycan qazının Ukrayna
bazarında peyda olması sadəcə kommersiya müqaviləsi deyil. Bu,
Kiyev və Bakı arasında enerji həmrəyliyinin nümayişidir.
Ukraynanın energetika naziri Svetlana Qrinçuk tədarükləri “qışa
hazırlıq üçün həyati vacib element” adlandırır. O qeyd edir ki,
Trans-Balkan marşrutu Kiyevə yalnız Azərbaycan qazına deyil, həm də
Türkiyə və Yunanıstan terminallarına daxil olan maye təbii qaza,
Rumıniya və Bolqarıstanın dəniz yataqlarındakı hasilat potensialına
çıxış verir.
Azərbaycan qazının Avropaya ekspansiyası təəccüblü deyil – Bakı
2020-ci ildən etibarən Cənub Qaz Dəhlizi vasitəsilə İtaliya,
Yunanıstan və Bolqarıstana müvəffəqiyyətlə qaz ixrac edir. İndi
Ukrayna da bu coğrafiyaya daxil olur. Baxmayaraq ki, Trans-Balkan
marşrutu ilə logistika qonşu Aİ ölkələri ilə müqayisədə daha uzun
və mürəkkəbdir, SOCAR-ın Kiyevdə fiziki qazla mövcudluğu artıq bir
simvoldur. Bu, Rusiyadan enerji baxımından asılılıqdan qurtulmanın
simvoludur. Yeni enerji alyanslarının simvoludur. Və bu müharibənin
Ukraynanı beynəlxalq enerji infrastruktur layihələrindən
kənarlaşdıra bilmədiyinin bariz sübutudur.
Bu müqavilə Avropa enerji bazarındakı dərin transformasiya,
Ukraynanın enerji infrastrukturuna risklərin artması və
Azərbaycanın müstəqil, etibarlı ixracatçı kimi rolunun yüksəlməsi
fonunda baş verir.
Əvvəlcədən görünən odur ki, bu, sadəcə test partiyasıdır. Lakin
əslində bu, strateji əhəmiyyətə malik addımdır. Ukrayna ilk dəfə
alternativ cənub marşrutu ilə, geosiyasi baxımdan riskli əraziləri
keçmədən qaz almaq imkanına çıxır. Azərbaycan qazı təkcə CH₄
molekulları deyil – bu, Avropanın enerji arxitekturasının bir
hissəsidir. Bu, 1970-ci illərdə tikilmiş, lakin bu günün
reallıqlarına uyğunlaşdırılmış Trans-Balkan marşrutunun işləkliyini
təsdiqləyir.
Transbalkan qaz kəməri – Türkiyə, Bolqarıstan, Rumıniya, Moldova
və Ukraynanı birləşdirən unikal infrastrukturdur. Onilliklər
ərzində bu kəmər əsasən Rusiyadan Cənubi Avropaya qaz tranziti üçün
istifadə olunub. Lakin 2020-ci ildə “Türk axını” istismara
verildikdən sonra bu kəmər qismən boşaldı və texniki baxımdan əks
istiqamətdə qaz nəqlinə yararlı hala gəldi.
İndi isə bu marşrut ilk dəfə Azərbaycan mənşəli qazın əks
istiqamətdə nəqli üçün istifadə olunur. Əsas mənbə – Cənub Qaz
Dəhlizidir. Bu, Azərbaycan tərəfindən Avropa İttifaqı və beynəlxalq
enerji şirkətləri ilə əməkdaşlıq şəraitində həyata keçirilən
çoxmilyardlıq layihədir. Xəzər dənizindəki “Şahdəniz” yatağından
hasil olunan qaz SCP boru kəməri ilə Türkiyəyə, oradan TANAP və TAP
vasitəsilə Avropaya çatdırılır. İndi isə əlavə bir marşrut –
Balkanlar vasitəsilə Ukraynaya qədər açılıb.
Rəsmi məlumatlara görə, Ukraynada ümumi qaz hasilatı illik 19,1
milyard kubmetr təşkil edir. Halbuki istehlak həcmi təxminən 21,5
milyarddır. Bu fərq hazırda əsasən idxal hesabına ödənilir. Lakin
son aylar ərzində Ukrayna Energetika Nazirliyi və “Naftoqaz”
şirkətinin məlumatlarına əsasən, qaz hasilat infrastrukturu raket
və dronlarla həyata keçirilən hücumlar nəticəsində 100-dən çox
birbaşa zərbəyə məruz qalıb. Yaranmış itkilər ümumi hasilat gücünün
30–40%-ni təşkil edir ki, bu da qaz idxalını təkcə arzuolunan
deyil, məcburi edir.
Ukrayna 2015-ci ildən bəri Rusiya qazı almır və daxili
ehtiyatlar tükənib. Belə vəziyyətdə təchizatın diversifikasiyası
enerji təhlükəsizliyi məsələsinə çevrilib. Ukraynanın qaz idxalının
əsas hissəsi Polşa, Macarıstan və Slovakiyadan təmin olunur. Lakin
bu, qeyri-sabit balansdır – Avropa bazarındakı konyunkturadan asılı
vəziyyətdədir. Bu mənada, Cənubi Qafqazdan açılan əlavə təchizat
kanalı Kiyevin manevr imkanlarını genişləndirir. Xüsusilə
2024–2025-ci ilin qış mövsümü öncəsi – hansı ki, Ukrayna
hakimiyyətinin fikrincə, son illərin ən çətini ola bilər.
“Naftoqaz”ın məlumatına əsasən, 2025-ci ilin ilk rübündə şirkət
artıq 1,5 milyard kubmetr qazın xaricdən alınması üzrə müqavilə
bağlayıb və bu məqsədlə Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı (AYİB)
və Norveç hökumətindən təxminən 430 milyon avro maliyyə dəstəyi
cəlb olunub. Bu vəsaitin bir hissəsi məhz cənub marşrutu ilə qaz
alışı – o cümlədən, Azərbaycan qazı və perspektivdə Yunanıstan və
Türkiyədəki terminal vasitəsilə gətiriləcək maye təbii qaz üçün
istifadə olunacaq.
… Azərbaycan ardıcıl olaraq enerji baxımından
məsuliyyətli aktor kimi öz mövqeyini gücləndirir. 2023-cü ildə
Azərbaycanın qaz ixracı 23,8 milyard kubmetrə çatıb, bunun təxminən
11,4 milyard kubmetri Avropaya göndərilib. 2024-cü ildə Bakı, ölkə
daxilində artan istehlaka və İtaliya, Yunanıstan və Bolqarıstanla
bağlanmış uzunmüddətli müqavilələrə baxmayaraq, öz öhdəliklərinə
sadiqliyini bir daha təsdiqləyib. Ukraynaya tədarükün başlanması –
bu, hər şeydən öncə siyasi iradə və operativ çevikliyin
göstəricisidir.
“SOCAR Energy Ukraine” – Azərbaycanın enerji nəhəngi SOCAR-ın
Şərqi Avropadakı ən fəal nümayəndələrindən biridir. Şirkət yalnız
neft məhsulları və təbii qazın ticarəti ilə deyil, həm də
bazarların logistik və infrastruktur uyğunlaşdırılması ilə
məşğuldur. Məhz bu səbəbdən, Trans-Balkan marşrutu ilə ilk qaz
partiyasının qısa müddətdə həyata keçirilməsi mümkün olub.
Ukrayna ilə Azərbaycan arasında qaz sahəsində əməkdaşlıq
ayrı-ayrılıqda qiymətləndirilmir – bu, Avropa İttifaqının bir
mənbədən asılılığın azaldılması üçün atdığı ümumi strategiyanın bir
hissəsidir. Avropa Komissiyası 2022-ci ildən Cənub Qaz Dəhlizinin
inkişafı istiqamətində fəal siyasət yürüdür. Brüssel və Bakı
arasında 2022-ci ilin iyulunda imzalanmış sazişə əsasən, 2027-ci
ilə qədər Azərbaycanın Aİ-yə qaz tədarükü illik 20 milyard kubmetrə
çatdırılmalıdır.
Müqayisə üçün: 2021-ci ildə Azərbaycan Avropaya təxminən 8
milyard kubmetr qaz ixrac etmişdi. 2023-cü ildə bu göstərici artıq
42% artmışdı. 2025-ci ilə qədər daha da artım gözlənilir.
Azərbaycanın qaz təchizatında üstünlükləri təkcə fiziki
əlçatanlıqla məhdudlaşmır – eyni zamanda siyasi etibarlılıq da əsas
rol oynayır. Bakı heç zaman qazdan təzyiq və ya siyasi şantaj aləti
kimi istifadə etməyib. Məhz bu səbəbdən, Berlində, Brüsseldə və
Romada ona etibar edirlər.
İnfrastruktur baxımından da Cənub Qaz Dəhlizinin imkanları
tükənməyib. TAP və TANAP boru kəmərlərinin genişləndirilməsi və
Trans-Balkan marşrutunun ötürücülük qabiliyyətinin artırılması
istiqamətində müzakirələr aparılır. Bundan əlavə, Yunanıstan və
Türkiyədəki maye qaz terminalları ilə inteqrasiya məsələsi də
gündəmdədir. Bu isə Azərbaycan, Ukrayna, Rumıniya və Bolqarıstanın
iştirak etdiyi yeni enerji habının yaranması üçün zəmin
yaradır.
Azərbaycan qazının Ukraynaya tədarükü sadəcə iqtisadi deyil,
eyni zamanda strateji əhəmiyyət daşıyır. Xüsusilə indiki şəraitdə –
Ukrayna sənayesi ağır dağıntılarla üzləşib, daxili istehlak isə
kəskin şəkildə azalıb. “Naftoqaz”ın qiymətləndirməsinə görə, iri
sənaye müəssisələri – xüsusilə metallurgiya və kimya sektoru ya
fəaliyyətini tam dayandırıb, ya da “yaşamaq rejimində” işləyir. Bu,
ümumi istehlakın azalmasına səbəb olub, lakin eyni zamanda yeni
risklər yaradıb: iqtisadiyyat bərpa olunduğu təqdirdə, qaz tələbatı
yenidən kəskin şəkildə artacaq və daxili ehtiyatlar yetərsiz
qalacaq.
Məhz bu səbəbdən Azərbaycanla əməkdaşlıq Ukraynanın gələcək
enerji bərpası üçün zəmin yaradır. Sənaye istehsalı və iqtisadi
fəaliyyət stabilləşdiyi anda, Ukrayna artıq şimal marşrutlarına
bağlı olmayan, diversifikasiya olunmuş idxal infrastrukturu
formalaşdırmış olacaq.
Bu kontekstdə SOCAR ilə “Naftoqaz” arasında imzalanmış razılaşma
Qara dəniz və Xəzər regionunda yeni enerji oxlarının yaranması
fonunda reallaşıb. Son illərdə Türkiyə, Azərbaycan, Bolqarıstan,
Rumıniya və indi də Ukrayna arasında enerji sahəsində əməkdaşlıq
getdikcə sıxlaşır. Bu format gələcəkdə uzunmüddətli konsorsiuma
çevrilə bilər – bir vaxtlar Aİ-də müzakirə olunan “qaz halqası”
modeli ilə müqayisə oluna biləcək bir platformaya.
Kiyevlə Bakının qaz razılaşması Azərbaycanın xarici-iqtisadi
siyasətinin müstəqil olduğunu bir daha nümayiş etdirir. Bakı
göstərir ki, təkcə mövcud müqavilələrlə kifayətlənmir, həm də
Avropa enerji məkanında öz iştirakını genişləndirməyə hazırdır –
qarşılıqlı fayda əsasında. Digər tərəfdən, Ukrayna yalnız fiziki
qaz deyil, həm də siyasi mesaj alır: Azərbaycan – hətta
qeyri-sabitlik dövründə də əməkdaşlıq etməyə və resurs bazasını
paylaşmağa hazır olan ölkədir.
Burada əsas vurğu – tədarüklərin şəffaflığı və mənşəyinin
autentikliyinə yönəlməlidir. Bəzi ekspert dairələrində, guya Rusiya
qazının Azərbaycan qazı kimi təqdim olunaraq re-eksport edilməsi
ehtimalı müzakirə olunurdu. Lakin SOCAR-ın birbaşa iştirakı və
qazın Bolqarıstan və Rumıniya üzərindən yeni marşrutla gətirilməsi
bu şübhələri əsassız edir. Marşrutun özü və test tədarükünün
formatı Rusiyanın ərazisindən tranzit ehtimalını istisna edir.
2025-ci ilin iyulunda Azərbaycan qazının Ukraynaya hətta kiçik
həcmlə tədarükü – enerji müstəqilliyinə, geoiqtisadi inteqrasiyaya
və yeni alyansların qurulmasına doğru atılmış ilk real addımdır.
Dağıdılmış infrastruktur, qaz defisiti, siyasi məhdudiyyətlər və
hərbi təhlükələr fonunda hər bir diversifikasiya mənbəyi həyati
önəm daşıyır.
Azərbaycan isə bu prosesi təkcə qaz tədarükçüsü kimi yox, eyni
zamanda enerji təhlükəsizliyinin memarı kimi aparır – Avropa,
Qafqaz və Yaxın Şərq arasında strateji əlaqələri müəyyənləşdirən
bir aktor kimi. Məhz belə tərəfdaşlıqlar XXI əsrin enerji
siyasətində qüvvələrin real yenidən bölüşdürülməsini müəyyən edir.
Ukrayna bunun fərqindədir. Ona görə də real qaz, real marşrut və
real geosiyasət üzərində qurulan dayanıqlı, praqmatik və qarşılıqlı
faydalı münasibətlərə üstünlük verir.
Moskva, təbii ki, Azərbaycanla Ukrayna arasında enerji
əməkdaşlığının güclənməsindən narahatdır. Amma artıq bu proseslərə
müdaxilə etmək gücündə deyil. Azərbaycan çoxvektorlu və praqmatik
xarici siyasət yürüdür, enerji sahəsində şəffaflıq və bazar
prinsiplərinə sadiqliyini qoruyur. Əgər Bakı Kiyevə qazla dəstək
verməyi məqsədəuyğun sayırsa – nə Moskva, nə Tehran, nə də Brüssel
buna mane ola bilər.
Azərbaycan qazının Ukraynaya tədarükü sadəcə boru və molekullar
deyil. Bu, geosiyasi bəyanatdır. Bu, postsovet məkanında yeni
təhlükəsizlik arxitekturasının göstəricisidir. Və çox güman ki,
Ukraynanın bərpası və davamlılığı üçün həlledici rol oynaya biləcək
daha genişmiqyaslı enerji tərəfdaşlığının başlanğıcıdır.
