Bakı. Trend:
Siyasi səhnəyə yenidən qayıdan Ermənistanın sabiq prezidenti
Robert Köçəryan hakimiyyətə alternativ olmaq cəhdi ilə növbəti dəfə
gündəmə gəlib. Ermənistanın “5-ci kanal”ında səsləndirdiyi son
açıqlamalarında o, baş nazir Nikol Paşinyanı sərt tənqid edib, guya “geosiyasi reallığa” istinadını vurğulayıb və Rusiyanın himayəsinə
bel bağladığını açıq deyib.
Fəqət bu ritorikanın arxasında gizlənən sadə həqiqət var: Robert
Köçəryan artıq siyasi keçmişin simvoludur və onun hakimiyyətə
qayıtmaq ehtimalı sıfıra bərabərdir. Bu, təkcə onun keçmiş
fəaliyyəti, yaşamı və qərarları ilə deyil, həm də Ermənistanın
sosial, geosiyasi və seçki konfiqurasiyasının dəyişməsi ilə
bağlıdır.
Əgər “proqram” sözünü ciddi qəbul etsək, Köçəryanın təklif
etdiyi xətt 1990-cı illərin sonlarındakı baxışların bu günün
qorxularına uyğunlaşdırılmış xülasəsidir. Türkiyə və Azərbaycanın
guya “qarşısını almaq” üçün Rusiya hərbi mövcudluğuna arxalanmaq, “sərt geosiyasət”i təkid etmək və qonşu regionlarla iqtisadi
inteqrasiyanın imkanlarını kiçik görmək – bütün bunlar müasir
erməni cəmiyyətinin maraqlarına uyğun deyil.
Əhalinin beynində hərbi düşüncənin kök salması və beynəlxalq
təcridin davam etməsi artıq bezdirici hal alıb. Köçəryanın
avtoritar idarəçiliyi dövrü – məhkəmə və siyasi sistemin zəbt
olunması, iqtisadiyyatın oliqarxlaşması, represiyalar – ictimai
yaddaşda alternativsizliyin və klan korrupsiyasının simvoluna
çevrilib. Bu dövrə qayıtmaq Ermənistana zamanı geri çevirməyi
təklif etməklə eynidir. Bu isə təkcə qeyri-mümkün deyil, həm də
təhlükəlidir.
Köçəryanın əsas səhvlərindən biri də Ermənistanın siyasi
həyatında baş verən transformasiyanı yetərincə
dəyərləndirməməsidir. Təbii, ermənilər arasında mövcud
hakimiyyətdən narazılıq var. Amma postsovet avtoritarizminin “ikinci buraxılışı” əksər seçicilər tərəfindən geriyə atılmış addım
kimi qəbul olunur. Gənc nəsil, hansı ki, seçici kütləsinin mühüm
hissəsini təşkil edir, sovet imperiya şablonları ilə deyil, azad,
texnoloji və postmilitarist Ermənistanla maraqlanır. Köçəryanın
istinad etdiyi “Azərbaycanın iştəhası” və ya “türk təhdidi” kimi
qorxular bu nəslə yad gəlir. Bu şüarlar təkcə ona görə işləmir ki,
köhnəlib, həm də ona görə ki, səmimi deyil. Hamı anlayır: 2020-ci
ildə Ermənistan Köçəryan mirasının nəticəsi olaraq strateji
məğlubiyyətə uğradı və bu məğlubiyyətin nəticələrindən hələ də
qurtula bilməyib.
Köçəryan köhnə sxemə güvənir: guya Rusiya Ermənistanın yeganə
təhlükəsizlik zəmanətçisidir. Amma reallıq dəyişib. Rusiya Cənubi
Qafqazda keçmiş təsir imkanlarını itirib. Ermənistanın özündə
Moskvanın “zəmanətçi” rolu ilə bağlı məyusluq artır. Rusiya
sülhməramlıları Qarabağdan müqavimətsiz çıxıb, Gümrüdəki Rusiya
hərbi bazası gələcəyin yox, keçmişin simvoluna çevrilib. Kremlin
regionda nəqliyyat dəhlizlərindən tutmuş iqtisadi razılaşmaların
reallaşmasına qədər heç bir prosesi idarə edə bilməməsi Köçəryanın
ritorikasını hətta ənənəvi Rusiya tərəfdarı elektorat üçün də
inandırıcılıqdan uzaq edir.
Köçəryanın ümid bəslədiyi müxalifət düşərgəsinin özündə də
konsensus yoxdur. “Küçə mübarizəsi” çağırışları uğursuzluqla
nəticələnir. Paşinyanın impiçmenti isə hüquqi və parlament əsasdan
məhrum olan siyasi xəyaldır. Köçəryanın özünü “təcrübəli xilaskar”
kimi təqdim etmək cəhdi müxalifət daxilindəki çəkişmələr və şəxsi
ambisiyalar fonunda batır. Ermənistan müxalifətinin parçalanmış
şəraitində Köçəryan lider yox, sadəcə, qalan legitimliyi sarsıtmağa
çalışan, amma əvəzində heç bir konstruktiv alternativ təklif
etməyən fiqur kimi görünür.
Köçəryanın xüsusi vurğuladığı mövzulardan biri Zəngəzur dəhlizi
məsələsidir. O, bu məsələni Paşinyanın “diplomatik uğursuzluğu”
adlandırır və iddia edir ki, danışıqların aparılması Syunik
vilayətini “mübahisəli əraziyə” çevirir. Bu iddialar heç bir
tənqidə dözmür.
Əvvəla, kommunikasiyaların, o cümlədən Syunik üzərindən keçən
nəqliyyat marşrutlarının açılması 10 noyabr 2020-ci il tarixli
üçtərəfli bəyanatda əks olunub. Köçəryan bu hüquqi faktı bilərəkdən
gözardı edir və beynəlxalq öhdəliyi isterik konspirasiya ilə
əvəzləyir.
İkincisi, ekspert dairələrində müzakirə olunan “yolun icarəsi”
ideyası Ermənistanın suverenliyinin itirilməsi demək deyil. Söhbət
həm Azərbaycan, həm də Ermənistan üçün iqtisadi fayda gətirə
biləcək logistik marşrutun yaradılmasından gedir. Köçəryanın “yol
polisi”, “məhkəmə yurisdiksiyası” ilə bağlı etirazları isə
cəmiyyəti əsassız təhdidlərlə qorxutmaq cəhdidir. Belə tranzit
mexanizmləri dünyanın bir çox ölkəsində, o cümlədən Avropada
fəaliyyət göstərir və suverenliyə heç bir xələl gətirmir.
Nəqliyyat blokadasında olan Ermənistan artıq regionda iqtisadi
inteqrasiyanın yolunu açan bütün təşəbbüsləri ideoloji səbəblərlə
rədd etmək lüksünə sahib deyil. Köçəryanın mövqeyi – İrəvana baha
başa gəlmiş geoixtisar siyasətinin davamıdır. O, dəhlizin
açılmasını “təhlükə” adlandırır, amma Ermənistan iqtisadiyyatının
inkişafı üçün real heç bir alət təklif etmir. Onun yeganə çıxış
yolu hərbi xarici patronajdan asılılığın davamıdır. Bu isə
Ermənistanın gələcəyini deyil, yalnız keçmişin siyasi fantomlarını
ifadə edir.
Robert Köçəryan həm də Ermənistan Apostol Kilsəsini (EAK)
“qorumaq” şüarı ilə çıxış edir və iddia edir ki, guya Paşinyan
ruhani quruma qarşı mübarizə aparır. Ancaq bu ritorika dini
dəyərlərin müdafiəsi ilə deyil, hələ də kilsəni dini simvol deyil,
siyasi institut kimi qəbul edən seçici qalıqlarını səfərbər etmək
niyyəti ilə diktə olunur.
Baş nazirin Eçmiədzində keçirdiyi mitinqi “imanımıza hücum” kimi
təqdim etmək cəhdi – sadəcə siyasi manipulyasiyadır. Bu, kilsəni
mənəvi nüfuz mənbəyi yox, təzyiq aləti kimi istifadə etmək
üsuludur. Halbuki, məhz Köçəryan prezident olduğu illərdə kilsədən
aktiv şəkildə siyasi alət kimi istifadə edirdi. İndi isə sanki
“müqəddəsliyi” təhdid altındaymış kimi davranır. Halbuki Ermənistan
cəmiyyəti, xüsusən də şəhərlərdə yaşayanlar, bu cür
manipulyasiyalara getdikcə daha az reaksiya verir.
Köçəryan Rusiyanı bu gün dünyanın “gündəmi diktə edən üç
ölkəsindən biri” kimi təqdim edəndə, o, Ermənistanın maraqlarından
yox, öz dünyagörüşündən danışır. Bəlkə də bu baxışlar 2008-ci ildə
aktual idi. Amma 2025-ci ildə bu cür bəyanatlar həm sadəlövh, həm
də arxaik səslənir. Rusiyanın öz daxilindəki böhran, beynəlxalq
təcridi, Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqazda nüfuz itirməsi fonunda
onu “yeganə məhdudlaşdırıcı qüvvə” kimi təqdim etmək – regional
reallıqları tamamilə görməzdən gəlmək deməkdir.
Köçəryan Ermənistana inkişaf modeli təklif edə bilmir. Onun
təklif etdiyi yeganə şey – qorxu modelidir: Azərbaycan qorxusu,
Türkiyə qorxusu, Qərb qorxusu, islahat qorxusu. Amma gələcəyindən
qorxan ölkə, keçmişdəki səhvləri təkrar etməyə məhkumdur.
Robert Köçəryanın böyük siyasətə qayıtmaq imkanlarını
qiymətləndirmək üçün sadəcə bir neçə obyektiv göstəriciyə – seçki,
sosioloji, demoqrafik və siyasi faktlara baxmaq kifayətdir. Bu
faktların hamısı eyni qənaətə gəlməyə imkan verir: Köçəryan
revanşına ümid bağlamaq – təkcə səhv deyil, həm də siyasi
özünüaldatmadır.
2021-ci il 20 iyun növbədənkənar parlament seçkilərində Robert
Köçəryanın lideri olduğu “Ermənistan” bloku cəmi 21,1% səs topladı.
Halbuki Paşinyanın rəhbərlik etdiyi “Vətəndaş Müqaviləsi” partiyası
53,9% səs qazandı. Seçici fəallığı təxminən 50% təşkil edirdisə,
bu, Köçəryana cəmi 300 minə yaxın seçicinin səs verdiyini göstərir
– 2,6 milyondan çox seçicinin qeydiyyatda olduğu ölkədə.
Bu seçkilər 2020-ci il müharibəsindən cəmi bir neçə ay sonra
keçirilmişdi – yəni Paşinyanın hökuməti hələ reputasiya böhranı
yaşayırdı. Amma xalq yenə də Köçəryanı seçmədi. Bu, son dərəcə
mühüm siyasi siqnaldır. Əgər siyasətçi hökumətin ən zəif anında
belə seçkini uduzursa, bu o deməkdir ki, o, hətta böhran dövründə
də alternativ sayılmır.
Beynəlxalq Respublikaçılar İnstitutunun (IRI) 2025-ci ilin mart
ayında apardığı sosioloji sorğuya əsasən, Robert Köçəryana inam
səviyyəsi cəmi 5%-dir. Müqayisə üçün: Paşinyanın reytinqi 22%,
müdafiə naziri Suren Papikyanın – 14%, İrəvan meri Tsarukyanın –
11%. Hətta keçmiş prezident Serj Sarqsyan belə – 4% göstərici ilə
Köçəryanın nəfəsini hiss etdirir.
Bu göstəricilər açıq şəkildə göstərir ki, Köçəryan öz dar və
marjinal elektorat çərçivəsindən kənara çıxa bilmir. Bu elektorat
əsasən yaşlı, keçmiş SSRİ dövrünə nostalgiya ilə baxan və
Rusiyayönümlü təbəqədən ibarətdir. Onlar isə əsasən bölgələrdə və
İrəvanın bəzi hissələrində cəmlənib.
Ermənistan cəmiyyəti gəncləşir və bu, seçici strukturunda açıq
görünür. Bu gün Ermənistan seçicilərinin 30%-dən çoxu 18-35 yaş
aralığında olan gənclərdir. Məhz bu qrup islahatların, sərbəst
hərəkət imkanlarının, Avropa ilə inteqrasiyanın və iqtisadi
yenilənmənin əsas tərəfdarıdır. Onlar üçün Köçəryan nəinki “lider”
deyil, o, köhnəlmiş və korrupsiyalaşmış siyasi sistemin simvoludur
– elə bir sistem ki, orada polis represiya aləti idi, korrupsiya
isə gündəlik norma.
Sosioloji sorğulara görə, Ermənistan gənclərinin 62%-dən çoxu
2018-ci ilə qədər ölkəyə rəhbərlik edən siyasi fiqurların – o
cümlədən Köçəryan və Sarqsyanın – siyasi səhnəyə qayıtmasını
istəmir. Bu, siyasi mühakimə deyil, açıq-elektorat hökmüdür.
Bəli, Köçəryan hələ də mühüm maliyyə resurslarına və oliqarx
dairələrlə əlaqələrə sahibdir. Ona bağlı bəzi media qurumları – o
cümlədən “Beşinci kanal” və bir sıra Telegram resursları – hələ də
fəaliyyət göstərir. Lakin onların üslubu 2000-ci illərin
metodikasından çıxmır: qorxutma, sui-qəsd nəzəriyyələri, Qərbə
düşmən münasibət və “qardaş Rusiya”ya sığınmaq.
Amma bu media resurslarına olan ictimai inam da sürətlə azalır. “Media Initiatives Center”in araşdırmasına görə, Rusiyayönlü və
oliqarxik telekanallara etibar səviyyəsi 12%-dən aşağıdır. İnsanlar
getdikcə rəqəmsal informasiya mənbələrinə üstünlük verirlər. Bu
platformalarda isə Köçəryanın ritorikası süni və qeyri-ciddi
səslənir.
Robert Köçəryan Rusiyaya arxalanmaq siyasətini açıq şəkildə
etiraf edir və Moskvanı “yeganə məhdudlaşdırıcı güc” kimi təqdim
edir. Lakin 2025-ci ilin reallıqları göstərir ki, Rusiya artıq
Cənubi Qafqazda arbitr rolunu itirib. 2025-ci ilin aprelində Rusiya
sülhməramlılarının Qarabağdan faktiki olaraq çıxması Moskvanın nə
Azərbaycanı “saxlamaq”, nə də Sünikdə baş verən proseslərə müdaxilə
etmək niyyətində olmadığını sübut etdi.
Bu, Köçəryanın bütün geosiyasi konstruksiyasını – “Moskvaya
arxalanmaq” strategiyasını – birbaşa efirdə darmadağın etdi. Rusiya
dəstəyi nə Qarabağda, nə də nəqliyyat dəhlizlərinin açılması
məsələsində Ermənistanın mövqeyinə heç bir fayda vermədi.
Ermənistan daxilində hətta ənənəvi Rusiyayönlü dairələr belə artıq
ehtiyatla danışırlar – cəmiyyətin nəticə verməyən asılılıqdan
bezdiyini anlayırlar.
Köçəryanın 2021-ci il parlament seçkilərinə qatılmaq üçün
yaratdığı “Ermənistan” siyasi bloku isə dayanıqlı təşkilati bazaya
malik olmayan süni quruma çevrildi. Bu blok dağınıq qüvvələrdən
ibarətdir – Daşnaksütyun Partiyasının sabiq funksionerləri,
ayrı-ayrı populistlər və köhnə elitanın qalıqları. Bu təşkilat bir
siyasi platforma deyil, yalnız Paşinyana qarşı müvəqqəti narazılığı
bir arada saxlayan təsadüfi koalisiyadır.
2021-ci il seçkilərindən sonra “Ermənistan” bloku faktiki olaraq
passiv parlament mövcudluğuna qədər tənəzzül etdi. Onun nə aydın
proqramı var, nə ideoloji nüvəsi, nə də bölgələrdə ciddi
təşkilatlanması. Ermənistanın Parlament Fəaliyyətinin Koordinasiya
Komitəsinin məlumatına görə, “Ermənistan” fraksiyası 2022–2024-cü
illər ərzində cəmi üç qanunvericilik təşəbbüsü irəli sürüb və
onların heç biri qəbul olunmayıb.
Bu isə o deməkdir ki, Köçəryanın bloku hətta müxalifət kimi də
səmərəsiz, passiv və bacarıqsızdır. Onlar nə islahatların
alternativ modelini, nə milli təhlükəsizlik konsepsiyasını, nə də
iqtisadi inkişaf proqramını təklif edə bilirlər. Hakimiyyətə
qayıtmaq istəyən siyasətçi təkcə tənqidçi yox, həm də gündəmi
daşıyan şəxs olmalıdır. Köçəryan isə bu gündəmdən məhrumdur.
Robert Köçəryan 1998–2008-ci illərdə prezident olarkən postsovet
məkanının ən oliqarxik idarəetmə sistemlərindən birini qurdu. Onun
hakimiyyəti dövründə iqtisadi monopoliyalar yaxın qohumları və
çevrəsinin nəzarəti altında formalaşdı. Şəkər, tütün, yanacaq və
dərman idxalı – bütün bu sahələr Prezident Administrasiyasına yaxın
olan azsaylı biznesmenlərin nəzarətində idi.
“Transparency International” və “Freedom House”un həmin
dövrlərdəki hesabatları Ermənistanda sistemli korrupsiyanı, məhkəmə
sisteminə siyasi təzyiqləri və hüquq-mühafizə orqanlarının tam
şəkildə prezident aparatına tabe etdirilməsini qeydə alırdı.
2008-ci il prezident seçkilərinin saxtalaşdırılması və Köçəryan
rejiminin müxalifət mitinqini zorakılıqla dağıtması nəticəsində 10
nəfər öldü, yüzlərlə insan həbs edildi.
Bu hadisələr – Ermənistanın siyasi yaddaşında “1 mart” kimi
qalan faciə – hələ də sağalmayan yaradır. Robert Köçəryanın
siyasətə qayıtmaq cəhdi təkcə indiki hakimiyyətə yox, həm də onun
avtoritar idarəçiliyi dövründə zülm çəkmiş insanlara qarşı atılmış
bir təhqirdir. Cəmiyyət, ziyalılar və erməni diasporası bu adama
mart ayının qanını heç vaxt bağışlamayacaq.
Erməni diasporası, xüsusilə ABŞ və Fransada, müxtəlif dövrlərdə
İrəvandakı siyasi fiqurların legitimləşdirilməsində mühüm rol
oynayıb. Lakin Robert Köçəryan heç zaman bu diaspor çevrələrində
geniş dəstəyə sahib olmayıb. Xüsusilə 2008-ci ilin qanlı
hadisələrindən sonra ANCA (Armenian National Committee of America)
və “Armenian Assembly of America” kimi təşkilatlar İrəvanla məsafə
saxladılar. 2018-ci ildən sonra isə bu təşkilatlar əksinə, yeni
hökumətlə yaxınlaşdılar.
Diplomatik mənbələrin qeyri-rəsmi məlumatlarına görə,
2024–2025-ci illərdə Köçəryan Los-Anceles və Parisdəki erməni icma
liderləri ilə görüş təşkil etməyə cəhd göstərib, lakin əksər
hallarda rədd cavabı alıb. Bunun səbəbi aydındır: onun keçmişi,
nüfuzu və ictimai reputasiyası siyasi baxımdan toksik hesab
olunur.
Robert Köçəryan – Ermənistan cəmiyyətinin artıq arxada qoyduğu
bir epoxanın səsidir. Onun qorxular, təhdidlər və geosiyasi miflər
üzərində qurulmuş ritorikası seçicidə əks-səda doğurmur, çünki bu
xalq – xüsusilə də gənc nəsil – keçmişin rejimlərini diriltməyə
yox, yenilənməyə və inkişaf etməyə can atır.
Heç bir fərdi cazibə, heç bir mediakampaniya Köçəryana keçmiş
hakimiyyətini qaytara bilməz, çünki onun ən vacib kapitalı –
gələcəyi yoxdur. Onun “proqramı” – əslində tarixi geri çəkməyə
yönəlmiş səyidir. Amma tarix, məlum olduğu kimi, öz axarına qarşı
çıxanları sevmir.
Robert Köçəryan – milləti olmayan, proqramı olmayan və zamana
uyğunlaşa bilməyən bir siyasətçidir. Onun siyasi səhnəyə qayıtmaq
cəhdi ictimai tələbatın deyil, itirilmiş təsirin doğurduğu şəxsi
ambisiyanın məhsuludur. Ermənistan cəmiyyəti – bütün çətinliklərə,
səhvlərə və ziddiyyətlərə baxmayaraq – irəliləyir. Köçəryan isə bu
irəliləyişin qarşısında qoyulmuş köhnə bir lövbərdir. O,
Ermənistanı qorxuya, korrupsiyaya və müstəqilliyin imitasiya
edildiyi dövrlərə qaytarmaq istəyir.
Onun hakimiyyətə qayıtmaq şansı? Statistik səhv həddindən
aşağıdır.
