Bakı. Trend:
ABŞ prezidenti Donald Trampın dəvəti ilə Azərbaycan Prezidenti
İlham Əliyevin ABŞ-yə işgüzar səfəri təkcə ikitərəfli
münasibətlərin yeni mərhələsini deyil, eyni zamanda bütün Cənubi
Qafqazın siyasi xəritəsində baş verən ciddi dəyişiklikləri də ifadə
edir. Üstəlik, Vaşinqtonda Ermənistan baş naziri Nikol Paşinyanın
da olması diplomatik manevrlərə iki paralel xətt qazandırdı: biri
sırf Bakı- Vaşinqton platforması, digəri isə Bakı- İrəvan
danışıqları.
Dünən Vaşinqtonda imzalanan Azərbaycan, Ermənistan və ABŞ
arasında Birgə Bəyannamə sıradan protokol sənədi deyil. Bu, əslində
çoxqatlı siyasi-iqtisadi sazişdir ki, burada regionun yeni güc
balansı, oyun qaydaları və xarici aktorların rolu konkret bəndlərlə
təsbit olunur. Bu sənəd sadəcə bir danışıqlar raundunun yekunu
deyil – o, Cənubi Qafqazı qlobal proseslərə inteqrasiya edən
uzunmüddətli çərçivədir.
Birinci və ən vacib element – Bakı ilə İrəvan arasında gələcək
sülh müqaviləsinin mətni üzərində paraf atılmasıdır. Hüquqi
baxımdan bu hələ imza deyil, amma artıq yekun redaksiyanın
razılaşdırılması deməkdir. Bu, tərəflərin köklü fikir ayrılıqlarını
arxada qoyduğunu göstərir. Sənəddə qeyd olunan “ratifikasiya
zərurəti” prosesi mərhələli şəkildə bağlayır və Ermənistanın
Konstitusiyasında dəyişiklik aparmaq şərtini – Azərbaycanın
strateji tələblərindən birini – rəsmi şəkildə sənədləşdirir.
İkinci məqam – ATƏT-ə ünvanlanan və Minsk Qrupunun fəaliyyətinin
dayandırılmasını tələb edən birgə müraciətdir. Bu addım, faktiki
olaraq, siyasi mənasını çoxdan itirmiş postmünaqişə institutunun
sökülməsi deməkdir. Başqa dövrün məhsulu olan mexanizmlərin ləğvi
yeni, köhnə vasitəçilik modellərinin yükünü daşımayan platformalara
yol açır.
Sənədin önəmli bəndlərindən biri də nəqliyyat məsələsidir.
Azərbaycanın əsas hissəsi ilə Naxçıvan arasında Ermənistan
ərazisindən maneəsiz keçid təminatı təkcə regional logistikanın
elementi deyil, həm də beynəlxalq nəqliyyat- enerji dəhlizlərinin
bir hissəsidir. Bu, yeni geo-iqtisadi məntiqə tam uyğundur:
ərazilərin fiziki bağlılığı həm siyasi sabitlik, həm də sərmayə
cəlbediciliyi üçün əsas şərtlərdən biridir.
Dördüncü vacib bənd – TRIPP (Trump Route for International Peace
and Prosperity) layihəsidir. Bu, geopolitika ilə infrastruktur
iqtisadiyyatının qovuşduğu nöqtədir: Zəngəzur dəhlizi regional
inkişafın mühüm arteriyası kimi nəzərdə tutulur, eyni zamanda
ABŞ-nin öz qlobal marşrut strategiyasına oturdulur. Əslində, bu
uzunmüddətli konsessiya layihəsidir ki, burada ABŞ kapitalı
nəqliyyat, enerji və rəqəmsal infrastrukturun qurulması və
istismarına çıxış əldə edir.
Bəyannamədə təsbit olunan beynəlxalq sərhədlərə hörmət,
revanşizmdən imtina və xarici siyasətdə güc faktorunun rədd
edilməsi kimi prinsiplər formal görünə bilər, amma bu, tərəflərə
universal beynəlxalq-hüquqi standartlara söykənmək imkanı yaradır.
Qlobal institutların böhran keçirdiyi bir dövrdə bu, regionda
normativ siyasəti qismən də olsa bərpa cəhdi kimi dəyərləndirilə
bilər.
Sənədin son bəndi daha çox simvolikdir, amma diplomatiyada
simvollar bəzən konkret bəndlərdən az əhəmiyyət daşımır. ABŞ
prezidentinə şəxsən vasitəçilik roluna görə təşəkkür edilməsi
Trampın prosesin qarantı kimi statusunu rəsmiləşdirir. Bu,
Vaşinqton qarşısında tərəflərin siyasi məsuliyyətini artıran bir
“ankerdir”.
Böyük mənzərəyə baxanda aydın olur ki, Donald Tramp
administrasiyası ABŞ-ni Cənubi Qafqaza ötəri qonaq kimi deyil, yeni
regional təhlükəsizlik modelinin memarı kimi qaytarır. Trampa xas
yanaşma burada da özünü göstərir: xarici siyasət təsiri kommersiya
maraqları ilə dəstəklənməlidir. Zəngəzur dəhlizi layihəsi, qlobal
marşrutlara inteqrasiya edilərək, ABŞ diplomatiyasına konkret,
maddi dayaqlar qazandırır.
İqtisadi tərəfdən isə bu, Vaşinqtonun son onilliklərdə itirdiyi
mövqeləri bərpa cəhdidir. Azərbaycan üçün – ABŞ-nin enerji
sahəsində ənənəvi tərəfdaşı olaraq – bu, yüksək texnologiyalar və
nəqliyyat sektorunda əməkdaşlığın genişlənməsi imkanlarını açır.
Ermənistan üçün isə bu, dağılan re-eksport sxemlərinin itkilərini
kompensasiya etmək və məhdud xarici tərəfdaş dairəsindən asılılığı
azaltmaq şansı deməkdir.
Strateji müstəvidə hazırkı sənədi qlobal ticarət sistemində baş
verən daha geniş miqyaslı transformasiyanın bir elementi kimi
oxumaq olar. ABŞ-nin tarif siyasətini yenidən gözdən keçirməsi və
öz bazarına çıxışı siyasi razılaşmalarla bağlaması, yeni tip
rəqabət modelini formalaşdırır. Bu modeldə Avroatlantik iqtisadi
məkanına inteqrasiya Azərbaycan və Ermənistan kimi ölkələr üçün
praqmatik seçimə çevrilir – alternativ bloklarla əlaqələri
qoparmadan xarici tərəfdaş dairəsini şaxələndirməyin yolu kimi.
Azərbaycanın bu prosesdəki daxili motivasiyası üç bir-biri ilə
sıx bağlı faktordan ibarətdir: strateji təhlükəsizlik, iqtisadi
ekspansiya və müharibədən sonrakı status-kvonun beynəlxalq
legitimləşdirilməsi.
Təhlükəsizlik baxımından Bakı 2020-ci il müharibəsi və 2023-cü
il antiterror tədbirlərinin nəticələrini elə bir formatda təsbit
etmək istəyir ki, onların hüquqi və ya siyasi yolla yenidən
nəzərdən keçirilməsi mümkün olmasın. ABŞ-nin iştirakı ilə sənədin
imzalanması burada “siyasi lehim” rolunu oynayır: Ermənistan
tərəfindən hər hansı geriyə addım təkcə ikitərəfli pozuntu
sayılmayacaq, həm də qlobal oyunçunun mövqeyinə meydan oxuma kimi
qəbul ediləcək.
İqtisadi məntiq də az əhəmiyyət daşımır. Zəngəzur dəhlizindən
tutmuş enerji və rəqəmsal magistrallara qədər iri infrastruktur
layihələrinə qoşulmaq Azərbaycana neft-qaz ixtisaslaşmasından
kənara çıxmaq, Xəzər hövzəsini Yaxın Şərq, Avropa və dünya
bazarları ilə birləşdirən logistika-tranzit qovşağı kimi
mövqeləşmək imkanı verir. Burada coğrafiya ilə geoiqtisadiyyatın
kəsişmə nöqtəsini görürük – regionun nəqliyyat xəritəsi faktiki
olaraq siyasi təsir xəritəsinə çevrilir.
Üçüncü element – beynəlxalq legitimasiya. ABŞ prezidenti
qarşısında imzalanmış birgə bəyannamə Azərbaycan təşəbbüslərini
transatlantik diplomatiya sisteminə daxil edir. Bu, yalnız Bakı-
Vaşinqton xətti üçün deyil, həm də Avropa və Asiyada Azərbaycanın
imicinə təsir baxımından önəmlidir – universal beynəlxalq normalar
çərçivəsində razılaşma imkanı olan tərəf kimi qəbul olunmaq.
Ermənistanın motivasiyası isə daha çox müdafiə xarakteri
daşıyır. İrəvan üçün əsas məsələ xarici siyasətdə təcrid
səviyyəsini azaltmaq və iqtisadi marjinallaşmanın qarşısını
almaqdır. Ənənəvi bazarların itirilməsi, tranzit sxemlərinin
dağılması və bəzi tərəfdaşlarla münasibətlərin soyuması yeni
əməkdaşlıq formatlarını labüd edir. ABŞ-ni Azərbaycanla
razılaşmaların qarantı kimi cəlb etmək Ermənistan üçün həm siyasi
sipər, həm də əvvəllər uzaq durduğu layihələrə qoşularaq
infrastruktur siyasətini yenidən formatlama imkanı yaradır.
ABŞ-nin xarici motivasiyası aydındır: Cənubi Qafqaz yenidən
Vaşinqton, Moskva, Ankara, Tehran və Pekinin maraqlarının
toqquşduğu məkana çevrilir. Erkən mərhələdə prosesə daxil olmaq
Amerika diplomatiyasına təkcə münaqişənin dinamikasını nəzarətdə
saxlamağa yox, həm də regional kommunikasiyaları öz qlobal
zəncirlərinə bağlamağa imkan verir. TRIPP layihəsi bu mənada sadəcə
nəqliyyat arteriyası deyil, regionu ABŞ-nin iqtisadi və siyasi
təsirinə strateji şəkildə bağlayan alətdir.
Donald Trampın Ağ Evə qayıdışından bəri onun xarici siyasət
üslubu Bayden administrasiyasının inersiyalı yanaşmalarından kəskin
şəkildə fərqlənir – nəticəni ideoloji bəyanatlardan üstün tutan
konkret razılaşmalar. Bakı üçün bu, əvvəlki respublikaçı
administrasiyalara xas praqmatik əməkdaşlıq modelinin bərpası
deməkdir – geopolitik realizm ritorik konstruksiyalara üstün
gəlir.
Bu kontekstdə Vaşinqtonda imzalanmış və Azərbaycanla ABŞ
hökumətləri arasında strateji işçi qrupunun yaradılmasını nəzərdə
tutan Anlaşma Memorandumu yeni tərəfdaşlıq səviyyəsinin
institutlaşmasıdır. Pərakəndə və epizodik təmaslardan sistemli
əməkdaşlıq arxitekturasına keçid deməkdir. Buraya enerji
təhlükəsizliyi, nəqliyyat-tranzit dəhlizlərinin inkişafı, yüksək
texnologiyalara, o cümlədən süni intellektə sərmayələr, eləcə də
müdafiə və antiterror sahələrində dərinləşdirilmiş əməkdaşlıq
daxildir.
Siyasi-simvolik nəticələrdən biri Donald Trampın 907-ci
düzəlişin icrasını dayandırmaq təşəbbüsü oldu. 1990-cı illərin
əvvəllərinin bu qanun relikti illərlə “Ermənistan blokadası”
bəhanəsi ilə Azərbaycana təzyiq vasitəsi kimi istifadə olunmuşdu.
Beynəlxalq hüquq və bərabərhüquqlu tərəfdaşlıq prinsipləri
baxımından bu addım Vaşinqtonun hüquqi və siyasi əsasını itirmiş
ayrı-seçkilik normasından imtinasını rəsmiləşdirir.
ABŞ tərəfi həmçinin, Cənubi Qafqazı periferik təsir zonası kimi
deyil, uzunmüddətli razılaşmaların moderatoru kimi görməyə hazır
olduğunu bəyan etdi. Bu, keyfiyyətcə yeni mövqedir, çünki əvvəllər
Vaşinqtonun regiona geopolitik müdaxiləsi epizodik və reaksiyavari
xarakter daşıyırdı.
Prezident İlham Əliyevin Vaşinqton səfərinin paralel diplomatik
xətti isə Azərbaycan- Ermənistan münasibətlərinin tənzimlənməsinə
yönəldi. Burada əsas hadisə iki liderin Donald Trampın iştirakı ilə
görüşməsi və Birgə Bəyannamə imzalaması oldu. Əvvəlki cəhdlərdən
fərqli olaraq, bu sənəd təkcə siyasi niyyətləri deyil, tərəflərin
konkret hüquqi öhdəliklərini də təsbit edir.
Birinci prinsipial bənd – Bakı ilə İrəvanın ATƏT-ə birgə
müraciət edərək Minsk Qrupunun formal şəkildə ləğvini təklif etməsi
barədə razılığa gəlməsidir. Bu addım, üç onillik ərzində
“dondurulmuş münaqişə”nin simvolu və region gündəmini xaricdən
manipulyasiya etmək üçün istifadə olunan mandatın hüquqi müstəvidə
bağlanması deməkdir.
Bəyannamənin ikinci mühüm komponenti – Ermənistan
Konstitusiyasına dəyişiklik edilməsinin zəruriliyinin rəsmən
tanınmasıdır ki, bununla Azərbaycanın ünvanına yönəlmiş istənilən
ərazi iddiaları aradan qaldırılsın. Hüquqi baxımdan bu, yalnız
Ermənistanın daxili siyasi sisteminin yenidən qurulması deyil, həm
də gələcək revanşist şərhlərə zəmin yaradan normativ bazanın
sökülməsidir.
Xüsusi qeyd olunmalı məqam isə Azərbaycanın əsas ərazisi ilə
Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında maneəsiz quru əlaqəsinin
təmin edilməsi prinsipinin sənəddə təsbit olunmasıdır. Bu qərar,
Zəngəzur dəhlizi məsələsini illərlə davam edən dalandan faktiki
olaraq çıxarır. Bakı diplomatiyasında bu dəhliz həmişə tarixi
nəqliyyat bağlılığının bərpası elementi kimi təqdim edilib, qonşu
dövlətə təzyiq aləti kimi yox. Diqqətçəkən məqam odur ki, ABŞ
Vaşinqtonda bu marşrutun işləməsinə qarant kimi çıxış etməyə
razılaşıb, bu da layihəyə beynəlxalq-hüquqi çəkidarlıq qazandırır
və onun bloklanması riskini xeyli azaldır.
Taktiki planda mühüm nəticələrdən biri iki ölkənin xarici işlər
nazirləri tərəfindən sülh müqaviləsi mətninin paraf olunmasıdır.
Beynəlxalq diplomatiya baxımından paraf mərhələsi sənədin bütün
bəndləri üzrə razılaşmanın tamamlandığını təsdiqləyir və prosesi
rəsmi imzalanma hazırlığına keçirir. Ermənistanın 2026-cı ildə
Konstitusiya referendumu keçirməsi ilə bağlı bənd isə bu prosesi
aydın hüquqi mərhələləri olan çoxpilləli prosedura çevirir.
Donald Trampın bu nizamlamadakı rolu, funksional məzmun
baxımından, dünya diplomatiyasının simvolik dönüş nöqtələrindəki
vasitəçi roluna bənzəyir – 1978-ci il Kemp-Devid danışıqlarından
tutmuş 1995-ci il Deyton sazişlərinə qədər. Burada oxşarlıq
kontekstlərin eyniliyində deyil, xarici moderatorun maraqlar
balansını qoruyan dayanıqlı saziş üçün şərait yaratmaq
modelindədir.
Prezident İlham Əliyevin Vaşinqton səfəri, Cənubi Qafqazın
periferik teatr statusundan çıxıb bir neçə böyük geosiyasi kontur –
Avroatlantik, Yaxın Şərq və Mərkəzi Asiya arasında strateji bağ
halına gəldiyi qlobal təhlükəsizlik arxitekturasının transformasiya
mərhələsinə oturur.
ABŞ üçün Bakıyla strateji tərəfdaşlığın dərinləşdirilməsi bir
neçə hədəfi eyni vaxtda həll edir. Birincisi, Avropanın enerji
diversifikasiyasını, Rusiya və İran ərazisindən yan keçən
marşrutlar hesabına möhkəmləndirir. İkincisi, Cənubi Qafqazın
qitələrarası logistika şəbəkələrinə inteqrasiyası üçün zəmin
yaradır ki, bu da ABŞ-nin “resilient supply chains” – siyasi
risklərdən qorunan dayanıqlı təchizat zəncirləri – konsepsiyasına
tam uyğundur.
Azərbaycan üçün isə Vaşinqtonla yeni əməkdaşlıq formatı
texnologiyalara, sərmayələrə və siyasi təminatlara çıxışı açır ki,
bunlar əvvəllər əsasən prezident fərmanları ilə verilən illik
güzəştlərin çərçivəsi ilə məhdud idi. Bu baxımdan 907-ci düzəlişin
dayandırılması sadəcə simvolik jest deyil, illərlə tammiqyaslı
əməkdaşlığa mane olan hüquqi baryerlərin sökülməsi prosesinin mühüm
elementidir.
Səfərin regional effekti artıq ikitərəfli müstəvidən çıxaraq
daha geniş siyasi coğrafiyaya yayılır. İrəvanın Zəngəzur dəhlizi və
Konstitusiya islahatı ilə bağlı şərtləri qəbul etməsi, Bakı
diplomatiyasının təşəbbüsünün qonşu ölkənin siyasi-hüquqi
mənzərəsini dəyişdirən presedente çevrilməsinə gətirib çıxarır.
Burada ABŞ-ın bu razılaşmaların qarantı qismində çıxış etməsi yeni
təsir balansı formalaşdırır ki, bu balansda Avropanın aparıcı
aktorları, xüsusilə də Fransa, prosesin kənarına sıxışdırılır.
Simvolik baxımdan bu, Parisin uzun illər ardıcıl şəkildə
yürüdüyü – Bakını məhdudlaşdırmaq və Ermənistanın beynəlxalq
platformalardakı mövqelərini gücləndirmək xəttinin birbaşa
məğlubiyyəti kimi dəyərləndirilir. Daha da önəmlisi, Avropa
İttifaqının vasitəçilik monopoliyasından imtina edilərək ABŞ-
Azərbaycan platformasına üstünlük verilməsi, Brüsselin sülh
prosesini siyasi təzyiq aləti kimi istifadə etdiyi modeli
darmadağın edir.
Uzaq perspektivdə Vaşinqton səfəri yeni Cənubi Qafqaz
konsensusunun formalaşması üçün start nöqtəsinə çevrilə bilər. Bu
konsensusda Azərbaycan təkcə hərbi qalib kimi yox, həm də dayanıqlı
nizamın memarı kimi çıxış edir. Belə bir nizam sərt təhlükəsizlik
zəmanətləri, iqtisadi qarşılıqlı asılılıq və institusional
nizamlama mexanizmlərinin vəhdətini nəzərdə tutur.
Vaşinqton sənədi uzunmüddətli dövrdə üç paralel prosesi işə sala
bilər.
Birincisi – ABŞ-nin iştirakı ilə regional formatın
institutlaşması. Bu, dialoqu zəif və asanlıqla pozula bilən
ikitərəfli müstəvidən çıxararaq daha möhkəm çoxtərəfli çərçivəyə
keçirər.
İkincisi – yeni logistika və enerji xəritəsinin formalaşması.
Burada Azərbaycan əsas tranzit funksiyalarını üzərinə götürür,
Ermənistan isə beynəlxalq dəhlizlər vasitəsilə iqtisadi
reanimasiyaya qapı açır.
Üçüncüsü – xarici oyunçuların təsir balansının dəyişməsi: ABŞ
mövqelərini gücləndirir, Türkiyə Vaşinqtonla regional məsələlər
üzrə strateji tərəfdaşlıq qazanır, Rusiya manevr imkanlarının
məhdudlaşması ilə üzləşir, İran isə birbaşa nəzarətindən kənarda
formalaşan yeni infrastruktur xəritəsinə adaptasiya olunmağa məcbur
qalır.
Beləliklə, imzalanmış bəyannamə finiş xətti deyil, start
mövqeyidir. Onun siyasi çəkisi təkcə mətnlə deyil, tərəflərin orada
təsbit olunmuş prinsipləri işlək mexanizmlərə çevirmək bacarığı ilə
ölçüləcək.
