Bakı. Trend:
2025-ci il avqustun 8-də Vaşinqtonda tarixi bir mərhələ keçildi:
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və ABŞ-nin dövlət başçısı Donald
Tramp iki ölkə arasında Strateji Tərəfdaşlıq Xartiyasının (STX)
hazırlanması üçün yaradılacaq Strateji İşçi Qrupunun təsis
edilməsinə dair Anlaşma Memorandumu imzaladılar. Sənəd Azərbaycan –
ABŞ münasibətlərində keyfiyyətcə yeni mərhələ açaraq daha dərin,
strukturlaşdırılmış və qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığın yolunu
göstərir.
Vaşinqtonun hakimiyyət dəhlizlərində, xarici siyasətin milli
maraqların soyuq hesabı üzərində formalaşdığı yerdə, başqa
ölkələrlə münasibətlər nadir hallarda emosiyalara əsaslanır və
münasibətlər qarşılıqlı faydanın praqmatik dəyərləndirilməsi ilə
qurulur. Məhz bu prizma ilə ABŞ – Azərbaycan münasibətlərinin
təkamülünə baxmaq lazımdır – dar çərçivəli əməkdaşlıqdan doğmaqda
olan strateji ittifaqa doğru yol. Strateji tərəfdaşlıq Xartiyasının
hazırlanması məqsədilə Anlaşma Memorandumunun imzalanması hipotetik
deyil, illərlə formalaşmış reallığın məntiqli hüquqi
təsbitidir.
İmzalanmış Memorandum təkcə diplomatik jest deyil, üç əsas
istiqamətdə – regional əlaqələr, iqtisadi investisiyalar və
təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlıq üzrə hərtərəfli tərəfdaşlığın
yol xəritəsidir. Altı ay ərzində Xartiyanı hazırlamaq tapşırığı
verilmiş Strateji İşçi Qrupu bu münasibətlərin institusional əsasda
möhkəmləndirilməsinə sadiqliyi göstərir.
Azərbaycan artıq sadəcə enerji tədarükçüsü olmaqdan çıxaraq
Avrasiya geosiyasi və iqtisadi arxitekturasının əsas
bağlantılarından birinə çevrilib. Vaşinqtonda da bunu
anlayırlar.
Xatırladaq ki, Azərbaycan-ABŞ münasibətləri ölkəmizin 1991-ci
ildə Sovet İttifaqından müstəqilliyini bərpa etməsindən sonra
formalaşmağa başladı. İlk illər “Soyuq müharibə” sonrası dövrünün
geosiyasi mürəkkəbliyi və Ermənistanla Qarabağ münaqişəsi səbəbilə
ehtiyatlı qarşılıqlı əlaqələrlə xarakterizə olunurdu. ABŞ humanitar
yardım göstərir, Azərbaycanın NATO-nun 1994-cü ildə “Sülh naminə
tərəfdaşlıq” proqramı kimi Qərb institutlarına inteqrasiyasını
dəstəkləyirdi. Fəqət münasibətlər 1992-ci ildə qəbul edilmiş,
Qarabağ münaqişəsinə görə Azərbaycana birbaşa yardımı qadağan edən “Azadlığa Dəstək Aktı”na 907-ci düzəlişlə məhdudlaşmışdı ki, bu da
ABŞ-dəki erməni lobbinin təsirini əks etdirirdi.
Məzkur məhdudiyyətlərə baxmayaraq, Azərbaycan Qərbin əsas enerji
tərəfdaşına çevrildi. 1994-cü ildə “Əsrin müqaviləsi” çərçivəsində
“Azəri-Çıraq-Günəşli” yataqlarının işlənməsi üçün “Amoco” və “Pennzoil” kimi Amerika şirkətlərinin iştirakı ilə imzalanan saziş
iqtisadi əlaqələrin təməlini qoydu. 2006-cı ildə istismara verilmiş
Bakı – Tbilisi – Ceyhan (BTC) kəməri Azərbaycanın Xəzər enerji
ehtiyatlarını Rusiya və İrandan yan keçərək dünya bazarına çıxaran
etibarlı təchizatçı rolunu möhkəmləndirdi. 2023-cü ilə qədər
Azərbaycan dünya neftinin təxminən 2 faizini, Avropanın təbii
qazının isə 5 faizini təmin edir, Cənub Qaz Dəhlizi ilə Avropa
İttifaqına hər il 10 milyard kubmetr qaz ixrac edirdi.
2002-ci ildə ilk dəfə dayandırılmış və yenidən uzadılmış 907-ci
düzəlişin qüvvədən qalxması ABŞ-nin Azərbaycanın strateji
əhəmiyyətinə praqmatik yanaşmasını göstərir. Dəyişiklik
Azərbaycanın terrorizmə qarşı mübarizədə verdiyi töhfələrlə bağlı
idi. Buraya Azərbaycanın Əfqanıstandakı ABŞ əməliyyatlarına uçuş
hüququ və logistik dəstək verməsi, habelə Cənubi Qafqazda regional
sabitliyi təmin etməkdə oynadığı rol daxildir.
Azərbaycanın Avropa ilə Asiyanın qovşağında yerləşməsi onu
regional əlaqəlilik baxımından açar mövqeyə çevirir. BTC və Cənub
Qaz Dəhlizi artıq Cənubi Qafqazı mühüm enerji dəhlizinə çevirib.
2024-cü ildə Azərbaycan 8,2 milyon ton neft və 22,3 milyard kubmetr
qaz ixrac edib, 2027-ci ilə qədər qaz ixracını 24 milyard kubmetrə
çatdırmağı planlaşdırır. ABŞ, xüsusən də Avropa İttifaqının Rusiya
qazından asılılığını 2021-ci ildə idxalın 40 faizindən 2024-cü ildə
15 faizə endirməsi fonunda, Azərbaycanı Avropaya enerji
təchizatının diversifikasiyasında həyati tərəfdaş kimi görür.
Memorandum enerji, ticarət və tranzit infrastrukturlarının
genişləndirilməsinə diqqət yönəldir. Xəzər dənizi üzərindən Çini
Avropa ilə birləşdirən Orta Dəhliz 2022 – 2024-cü illərdə yük
həcmini 65 faiz artıraraq 2,7 milyon tona çatdırıb. ABŞ-nin bu
dəhlizə qoyacağı investisiyalar onun ötürmə qabiliyyətini artıraraq
tranzit müddəti və xərclərini həm Şimal (Rusiya üzərindən), həm də
Cənub (İran üzərindən) marşrutları ilə müqayisədə azalda bilər. ABŞ
Beynəlxalq İnkişaf Maliyyələşdirmə Korporasiyası (DFC) bu prosesdə
Gürcüstan və Ermənistanda 2018-ci ildən bəri həyata keçirdiyi 1,5
milyard dollarlıq infrastruktur layihələri kimi mühüm rol oynaya
bilər.
Bu günsə enerji dəhlizlərinin yerini nəqliyyat dəhlizləri tutur.
Orta Dəhliz (Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu) bu gün
Avrasiya üçün, 20 il əvvəl enerji bazarında BTC-nin oynadığı rolu
oynamağa başlayıb. Ukraynada müharibə və Çinlə münasibətlərdə
gərginliyin artması fonunda, Rusiyanı dolanan etibarlı marşrutlara
Qərbin ehtiyacı artıq ekzistensial xarakter alıb.
Faktlar özlüyündə danışır. Belə ki, Azərbaycan Mərkəzi Asiya ilə
Avropa arasında əvəzolunmaz körpüdür. Onsuz Orta Dəhliz mümkün
deyil. Bakı öncədən Xəzərin ən müasir limanı olan Ələt limanına və
Türkiyəyə, oradan isə Avropaya birbaşa çıxış verən Bakı – Tbilisi –
Qars dəmir yoluna sərmayə qoyub. 2030-cu ilə qədər Orta Dəhlizin
ötürmə gücü 5 – 6 dəfə arta bilər. Bu isə ABŞ və Avropa şirkətləri
üçün ənənəvi dəniz yollarına və Rusiya Transsibiroluna nisbətən
daha sürətli və təhlükəsiz alternativ deməkdir.
Vaşinqtonun baxış bucağından bu dəhlizə dəstək göstərmək
Azərbaycana yardım deyil. Bu, qlobal təchizat zəncirlərinin
dayanıqlığına və geosiyasi rəqiblərdən asılılığın azaldılmasına
sərmayədir. Bu isə maraqların üst-üstə düşdüyü, tərəfdaşlıq üçün ən
möhkəm təməli təşkil edən klassik nümunədir.
İkinci istiqamət – karbohidrogenlərə əsaslanan iqtisadiyyatdan
texnologiyalara əsaslanan iqtisadiyyata keçiddir. Ölkənin uzaqgörən
rəhbərliyi yaxşı anlayır ki, neft dövrü əbədi deyil. Enerji
resurslarından əldə olunan gəlirlərin rəqəmsal və innovativ
iqtisadiyyat quruculuğuna yönəldilməsi yeganə düzgün strategiyadır
və ABŞ bunu yalnız alqışlaya bilər.
Memorandum süni intellekt (Sİ) və rəqəmsal infrastrukturun
iqtisadi əməkdaşlığın əsas istiqamətləri kimi önə çəkir. Azərbaycan
rəqəmsal transformasiya sahəsində mühüm addımlar atıb: “Rəqəmsal
Azərbaycan” strategiyası 2023-cü ildə ÜDM-də İKT sektorunun 5,2
faiz olan payını 2030-cu ilə qədər 10 faizə çatdırmağı hədəfləyir.
İnnovasiya və Rəqəmsal İnkişaf Agentliyinin dəstəklədiyi startap
ekosistemi 2020-ci ildən bəri 100 milyon dollar xarici sərmayə cəlb
edib, bu sırada “Cisco” və “Microsoft” kimi Amerika şirkətləri də
var.
Süni intellekt sahəsində “OpenAI” və “Google” kimi dünya
liderlərinin yerləşdiyi ABŞ, Azərbaycanın bu sahədəki
ambisiyalarını reallaşdırmaq üçün texniki bilik və sərmayə təqdim
edə bilər. Məsələn, enerji idarəçiliyində Sİ-nin tətbiqi
Azərbaycanın ağıllı şəbəkələrini optimallaşdıraraq hazırda illik 8
faiz olan enerji itkilərini azalda bilər. Azərbaycanın 2023-cü ildə
Beynəlxalq Telekommunikasiya İttifaqının reytinqində kiber
təhlükəsizlik səviyyəsinə görə 27-ci yerdə olması nəzərə alınaraq,
kiber təhlükəsizlik sahəsində birgə layihələr dövlət və
qeyri-dövlət aktorlarından gələn təhdidlərə qarşı rəqəmsal
dayanıqlığı gücləndirə bilər.
Bu istiqamət qlobal tendensiyalara tam uyğundur. ABŞ 2020-ci
ildən bəri Sİ tədqiqatlarına 20 milyard dollar sərmayə yatırıb və
İsrail, Sinqapur kimi müttəfiqlərlə tərəfdaşlıq nəticəsində avtonom
sistemlər və data analitikası sahəsində yeniliklərə nail olub.
Azərbaycanın sabit idarəçilik mühiti və strateji yerləşməsi onu
Xəzər regionunda oxşar təşəbbüslər üçün cəlbedici mərkəzə
çevirir.
Dünya texnoloji rəqabət dövrünə qədəm qoyub. XXI əsrin qlobal
rəqəmsal infrastrukturunun əsasını hansı texnologiyaların –
Amerika, Avropa, yoxsa Çin texnologiyalarının – təşkil edəcəyi
həlledici məsələdir. Süni intellekt, bulud hesablama və
kibertəhlükəsizlik sahəsində Amerika standartlarının Azərbaycan
kimi strateji əhəmiyyətli ölkələrdə tətbiqi ABŞ-ın milli
təhlükəsizliyinə və iqtisadi liderliyinə birbaşa töhfədir.
Məsələn, Sovetlər Birliyinin dağılmasından sonra rəqəmsallaşmaya
üstünlük verərək bu sahədə dünya liderlərindən birinə çevrilən və
Qərb məkanına sıx inteqrasiya olunan Estoniya nümunəsi göz
önündədir. Maliyyə resurslarına və strateji baxışa sahib Azərbaycan
da regional rəqəmsal mərkəzə çevrilmək üçün bütün şanslara
malikdir.
Sərbəst iqtisadi zonaların yaradılması, texnologiya şirkətləri
üçün vergi güzəştləri və insan kapitalının inkişafı “Microsoft”, “Amazon Web Services” və “Google” kimi nəhənglərin ölkəyə gəlişi
üçün əlverişli şərait yaradır. Onların gəlişi təkcə texnologiya
gətirməyəcək, həm də Azərbaycanı Qərb iqtisadi orbitində möhkəm
şəkildə “lövbərləyəcək”.
Orta Dəhliz boyunca rəqəmsal infrastrukturun, məsələn, optik
lifli kabel xətlərinin çəkilməsi sinerji yaradaraq nəqliyyat
marşrutunu rəqəmsal İpək yoluna çevirəcək. Bu isə ABŞ üçün ən yaxşı
məhsullarını və dəyərlərini – innovasiyanı, açıqlığı və rəqəmsal
sahədə hüququn aliliyini – ixrac etmək imkanı deməkdir.
Üçüncü və bəlkə də ən həssas istiqamət təhlükəsizlik sahəsində
əməkdaşlıqdır. Azərbaycan uzun illərdir etibarlı tərəfdaş kimi
özünü təsdiqləyib. Təhlükəsizlik əməkdaşlığı formalaşan
tərəfdaşlığın təməl daşlarından biridir. Azərbaycanın 2024-cü ildə
müdafiə xərcləri 3,2 milyard dollar (ÜDM-in 4,6 faizi) təşkil edib
ki, bu da silahlı qüvvələrin modernləşdirilməsinə sadiqliyi
göstərir. ABŞ 2002-ci ildən bəri sərhəd mühafizəsi və terrorizmə
qarşı təlimlərə yönəlmiş 120 milyon dollarlıq təhlükəsizlik yardımı
göstərib. Memorandum silah satışlarının genişləndirilməsini, o
cümlədən Türkiyə ilə xarici hərbi satışlar proqramı çərçivəsində
həyata keçirilən müqavilələrə bənzər pilotsuz uçuş aparatları və ya
raket əleyhinə müdafiə kimi qabaqcıl sistemlərin daxil edilməsini
nəzərdə tuta bilər.
Azərbaycanın terrorizmə qarşı mübarizə üzrə fəaliyyəti təsirli
göstəricilərə malikdir: 2015-ci ildən bəri 17 terror planı ifşa
edilib, ölkə “İnterpol” və NATO ilə kəşfiyyat məlumatlarının
mübadiləsində əməkdaşlıq edir. ABŞ, xüsusən 2020-ci ildə İkinci
Qarabağ müharibəsindən sonra, Azərbaycanın İranın regional təsirinə
qarşı oynadığı rolu yüksək qiymətləndirir. Həmin müharibə
Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü bərpa etməklə yanaşı, regionun
geosiyasi balansını da dəyişdi. Memorandumun müdafiə əməkdaşlığına
yönəlik vurgusu ABŞ – Gürcüstan tərəfdaşlığında olduğu kimi, hər il
minlərlə hərbçinin iştirak etdiyi birgə təlimləri də əhatə edə
bilər. Onu da unutmayaq ki, 11 sentyabr 2001 hadisələrindən sonra
Bakı ABŞ-ın ilk və ən fəal müttəfiqlərindən biri oldu. Azərbaycan
sülhməramlıları Kosovo, İraq və xüsusilə də Əfqanıstanda amerikalı
hərbçilərlə çiyin-çiyinə xidmət göstərərək “Qətiyyətli Dəstək”
missiyasının son günlərinə qədər Kabil hava limanının
təhlükəsizliyini təmin etdilər. Bu, unudulan fakt deyil.
Azərbaycan mürəkkəb qonşuluqda yerləşir – şimalda Rusiya,
cənubda İran. Güclü, sabit və Qərb yönümlü Azərbaycan bu
dövlətlərin ekspansionist ambisiyalarına qarşı təbii baryerdir. Bu,
Pentaqon və Dövlət Departamentində hər bir strateqin qəbul etdiyi
aksiomadır.
2020-ci il İkinci Qarabağ müharibəsi müasir, texnoloji ordunun
effektivliyini bütün dünyaya göstərdi. Yüksək dəqiqlikli
silahların, pilotsuz uçuş aparatlarının və şəbəkə-mərkəzli
taktikanın istifadəsi bu gün Vest-Poynt daxil olmaqla aparıcı hərbi
akademiyalarda öyrənilir. ABŞ üçün belə bir ordu ilə əməkdaşlıq,
təcrübə mübadiləsi və mümkün müdafiə kontraktları təkcə biznes
deyil, həm də qarşılıqlı əməliyyat uyğunluğunu artırmaq və əsas
tərəfdaşın müdafiə qabiliyyətini möhkəmləndirmək yoludur.
Beynəlxalq hüquqa istinad burada tam yerinə düşür. BMT
Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələrinə uyğun olaraq ərazi
bütövlüyünü bərpa edən Azərbaycan, dünya nizamının təməl
prinsiplərinə sadiqliyini nümayiş etdirdi. ABŞ üçün tərəfdaş
ölkələrin suverenliyinin və ərazi bütövlüyünün dəstəklənməsi xarici
siyasətin əsas sütunlarından biridir.
ABŞ – Azərbaycan tərəfdaşlığı genişmiqyaslı nəticələrə malikdir.
ABŞ üçün bu, Cənubi Qafqaz kimi Avrasiya əlaqəliliyi baxımından
həyati əhəmiyyət kəsb edən regionda Rusiya və İran təsirinə qarşı
tarazlıq yaradır. Azərbaycanın Ukrayna müharibəsində tutduğu
neytral mövqe – humanitar yardım göstərməsi, lakin Rusiyaya qarşı
sanksiyalardan yayınması – onu böyük güclərlə münasibətləri
balanslı saxlaya bilən praqmatik tərəfdaş kimi təqdim edir. Bu,
ABŞ-ın uğurla inteqrasiya etdiyi, lakin müstəqil xarici siyasət
yürüdən NATO üzvü Türkiyənin rolunu xatırladır.
Azərbaycan üçün tərəfdaşlıq Amerika texnologiyalarına,
investisiyalarına və diplomatik dəstəyə çıxış imkanı deməkdir.
ABŞ-ın dəstəyi, 2023 – 2024-cü illərdə aparılan danışıqlara
baxmayaraq hələ də nəticə verməyən Ermənistanla sülh danışıqlarında
Azərbaycanın mövqelərini gücləndirir. 2024-cü ildə ABŞ-ın
Azərbaycan və Ermənistana sülh quruculuğu üçün ayırdığı 20 milyon
dollarlıq yardım Vaşinqtonun regional sabitliyə verdiyi önəmi
göstərir.
Qlobal müstəvidə bu tərəfdaşlıq ABŞ-ın müttəfiq ölkələrdə enerji
təhlükəsizliyi və rəqəmsal innovasiyaları təşviq strategiyasına
uyğun gəlir. 2022-ci ildə Avropa İttifaqının 2027-ci ilə qədər
Azərbaycandan qaz idxalını ikiqat artırmaq barədə razılaşması,
ABŞ-ın enerji marşrutlarını şaxələndirmə səylərini tamamlayır.
Azərbaycanın “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsü çərçivəsində Orta
Dəhlizdə oynadığı rol ABŞ-ın qlobal ticarət şəbəkələrində Çin
dominantlığına qarşı mövqeləri ilə üst-üstə düşür. Bu, ABŞ-ın 1,3
trilyon dollarlıq Qlobal İnfrastruktur və İnvestisiyalar
Tərəfdaşlığı proqramında da öz əksini tapır.
ABŞ – Azərbaycan münasibətlərinin Strateji Tərəfdaşlıq Xartiyası
şəklində rəsmiləşdirilməsi irəlidə verilən kredit deyil, artıq
mövcud reallığın təsdiqidir. Azərbaycan enerji təchizatçısı kimi
etibarlılığını, tranzit qovşağı kimi əvəzolunmazlığını və
təhlükəsizlik tərəfdaşı kimi effektivliyini sübut edib.
ABŞ – Azərbaycan Xartiyası eyni anda qüvvələr balansını dəyişən,
yeni iqtisadi üfüqlər açan və Azərbaycanı qlobal təhlükəsizlik
arxitekturasında möhkəmləndirən bir layihədir. Burada hər iki tərəf
qazanır: ABŞ Avropa ilə Asiyanın qovşağında etibarlı tərəfdaş əldə
edir, Azərbaycan isə texnoloji, investisiya və diplomatik
resurslara çıxışla suverenliyini və dünya siyasətindəki rolunu
gücləndirir.
Bu razılaşma ABŞ – Azərbaycan münasibətlərində dönüş nöqtəsidir
və ikitərəfli əlaqələri qlobal nəticələri olan strateji tərəfdaşlıq
səviyyəsinə qaldırır. Azərbaycanın enerji resurslarına, coğrafi
mövqeyinə və sabit idarəçiliyinə arxalanan ABŞ, qeyri-sabit
regionda güclü müttəfiq qazanır. Azərbaycan isə Amerika
investisiyaları və texnologiyaları hesabına iqtisadiyyatını
şaxələndirmə və təhlükəsizliyini gücləndirmə imkanına sahib olur.
ABŞ-ın Türkiyə ilə tərəfdaşlığı və Cənub Qaz Dəhlizi kimi tarixi
nümunələrə əsaslanan bu əməkdaşlıq Cənubi Qafqazı sabitlik, rifah
və innovasiyalara doğru dəyişdirə bilər.
Strateji İşçi Qrupu fəaliyyətini davam etdirdikcə dünya
prosesləri diqqətlə izləyəcək. Uğurla nəticələnəcəyi halda,
Strateji Tərəfdaşlıq Xartiyası ABŞ-ın geosiyasi cəhətdən həssas
regionlardakı inkişaf etməkdə olan dövlətlərlə münasibətlərində
praqmatizm və prinsipləri balanslaşdıran modelə çevrilə bilər.
Vaşinqton üçün bu ittifaqın dərinləşdirilməsi soyuq, praqmatik
seçimdir – Avrasiyada Amerika mövqelərinin gücləndirilməsi,
logistikanın şaxələndirilməsi, yüksək texnologiyaların təşviqi və
qlobal qüvvələr balansı üçün kritik əhəmiyyət daşıyan regionda
sabitliyin təminatı. Qafqaza təkcə bir münaqişə və ya bir boru
kəməri prizmasından baxılan dövr bitib. Artıq yetkin, çoxölçülü və
həqiqətən strateji tərəfdaşlıq zamanı yetişib. Vaşinqtondakı hər
ciddi analitik bunu görür.
